شعارسال: مازندران با داشتن ۴۶۰ هزار هکتار زمین کشاورزی و باغی و تولید سالانه بیش از هفت میلیون تن محصول در ۷۲ نوع، نقش محوری در تأمین امنیت غذایی کشور دارد. برنج، محصولات آبزی، مرکبات، کیوی، مرغ و گوشت قرمز و فرآورده‌های لبنی از مهم‌ترین محصولات کشاورزی استان است که در تولید برخی از آن‌ها رتبه نخست تا سوم کشور را دارد.

استفاده نادرست از عرصه‌های منابع طبیعی، کشاورزی ناصحیح در زمین‌های زراعی و باغی، بی‌توجهی به اراضی شیب‌دار، شخم‌زنی‌های غیر اصولی و سنتی، بهره‌برداری نادرست از معادن، جاده‌سازی‌های اشتباه، نفوذ شوری و آلودگی، تغییر کاربری‌های بی‌رویه و غیرمجاز، رانش زمین، فعالیت‌های معادنی غیرفنی، رعایت‌نکردن اصولی ابنیه‌ها و ساخت‌وساز‌های عمرانی، فشار دام در مراتع و از بین بردن پوشش گیاهی از عوامل مهم تشدید فرسایش خاک محسوب می‌شود که به صورت بسته کامل در مازندران وجود دارد.

خاک حاصلخیز کشاورزی و عرصه‌های طبیعی مازندران از منابع پایه‌ای و ذخایر طبیعی و استراتژیک کشور است و به اعتقاد کارشناسان کشاورزی و منابع طبیعی هرگونه فرسایش خاک این استان علاوه بر پیامدهای زیست‌محیطی، ضربه سنگینی بر کشاورزی و امنیت غذایی کشور خواهد بود.

کارشناسان و محققان بخش‌های مختلف کشاورزی مازندران به‌تازگی در همایش روز جهانی پاسداشت خاک، نسبت به روند تخریب و فرسایش خاک استان ابراز نگرانی و بر لزوم مدیریت منابع آب و خاک با هدف جلوگیری از فرسایش خاک و نابودی آن تأکید کردند.

این کارشناسان تخریب و آلوده‌شدن خاک در اثر تصرف و تجاوز به عرصه‌های طبیعی و جنگلی، رهاشدن انواع ضایعات، پسماندها و فاضلاب شهری و روستایی، مصرف سموم و کودهای شیمیایی و فعالیت‌های صنعتی و تولیدی را مهم‌ترین آسیب و تهدید‌کننده حیات خاک مازندران ارزیابی کردند.

خارج‌شدن آب از دسترس

به اعتقاد محققان علوم کشاورزی و منابع طبیعی، برای حفظ خاک مقوله اکوسیستم تثبیت پوشش گیاهی و حفظ آب از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است، زیرا وقتی خاک از دست می‌رود، دیگر مخازن زیرزمینی از آب پر نمی‌شود و آب به سرعت از دسترس خارج می‌شود و دیگر محلی برای نگهداری آب وجود نخواهد داشت و به همین خاطر هم کوچک‌ترین بارندگی به سرعت تبدیل به سیل می‌شود که خسارت‌های جبران‌ناپذیری دیگری را پدید می‌آورد.

این کارشناسان تأکید کرده‌اند که اگر قرار است آب حفظ شود، باید در درجه اول فکری به حال جلوگیری از فرسایش و بازآفرینی خاک کرد.

فرسایش خاک در استان مازندران برخلاف دیگر نقاط کشور توده‌ای است؛ یعنی حرکت توده‌ای به سه شکل ریزش توده‌های خاک، لغزش خاک و جریان گل رخ می‌دهد؛ بنابراین هر گونه فعالیت غیر اصولی در اجرای عملیات کشاورزی، تولیدی و صنعتی، عمرانی، خدماتی و توسعه‌ای در هر نقطه از موقعیت جغرافیایی جنگلی، مرتعی، کوهستانی، دشت و جلگه و ساحل استان منجر به فرسایش خاک می‌شود.

استاد و عضو هیئت علمی دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری با هشدار نسبت به وضعیت تنشی حاکم و ضعف ساختار خاک در مازندران به ایرنا گفت: یکی از مشکلات اصلی استان از بین بردن مقاومت‌های جانبی خاک از طریق فرسایش کناره‌ای در رودخانه‌ها، حفر آبراهه در شیب، حفاری‌ها برای بهره‌برداری از معادن و همین طور جاده‌سازی‌های غلط است.

محمدعلی بهمنیار با اظهار این‌که خاک در مازندران با تنش‌های مختلف با شدت در حال فرسایش است، آشکارترین نوع فرسایش را فرسایش توده‌ای خاک یا جریان گل توصیف کرد که در سیلاب‌های یک دهه اخیر خود را نشان داده است.

وی توضیح داد: مکانیزم به‌وجود آمدن این نوع فرسایش به این ترتیب است که در مناطق مرتفع در اثر باران یا ذوب برف‌ها آب با خاک و مواد درشت‌تر به صورت گل در می‌آید و به طرف پایین شیب حرکت می‌کند، در نتیجه توده گل بدون ایجاد شکستگی در سطح خود تقریباً شکل زمین را به خود می‌گیرد. جریان گل در واقع نه مایع است و نه جامد، بلکه حالت بینابینی دارد و به دلیل جرم حجمی زیادش قادر است سنگ‌های خیلی بزرگ و درختان تنومند را حتی در شیب‌های کم صدها متر حمل کند.

این استاد دانشگاه گفت: به دلیل دخل و تصرف در عرصه‌های طبیعی و جنگلی، جاده‌سازی‌های غیر اصولی و قطع درختان و تخریب بستر رودخانه‌ها، سیلاب گل که در استان رخ می‌دهد، مقدار زیادی مواد ریز و درشت را در اراضی شیب‌دار به پایین حمل می‌کند و به این ترتیب می‌تواند در مسیر خود خسارت جبران‌ناپذیری وارد سازد که این موارد در استان مازندران در سیلاب یک دهه گذشته تجربه شد.

وی با اشاره به این‌که سیل‌های ویرانگری که هر چند سال یک بار در شمال کشور مشاهده می‌شود، پیامد فرسایش خاک در جنگل‌های هیرکانی است، گفت: جنگل‌ها و مراتع شمال اغلب در مناطق کوهستانی و پرشیب قرار دارد و با توجه به بارندگی زیاد در شمال کشور، اگر پوشش گیاهی کافی وجود نداشته باشد، نفوذ آب باران در زمین کم می‌شود و روان آب افزایش می‌یابد.

رئیس سابق دانشگاه علوم کشاورزی ساری گفت: یکی از مشکلات دیگر استان در سال‌های اخیر این بوده است که شرایط تشکیل خاک یا خاک‌سازی به دلیل کمی بارش، کم و ضعیف شده است و در این شرایط آب و هوایی و اقلیمی فرسایش خاک نیز بیش‌تر می‌شود، پس مراقبت از خاک به عنوان امنیت غذایی بسیار باید جدی گرفته شود.

ترویج کشاورزی هوشمند

بهمنیار با بیان این نکته که روند بهره‌برداری و مدیریت خاک کشاورزی در مازندران سبب شد تا با تهدیدات جدی مواجه شویم، تصریح کرد: در این شرایط نکات سیاسی، احساسی و غیر علمی نباید به هیچ عنوان متوجه تهدیدات خاک مازندران شود.

وی محرک‌های فرسایش خاک در مازندران را کاربری اراضی، کشاورزی و اقلیم و توبوگرافی دانست و گفت: فرسایش توده‌ای خاک را باید با رعایت مقولات علمی کم کنیم.

این استاد دانشگاه تأکید کرد: جاده‌سازی، تراس‌بندی بدون محاسبه، قطع بی‌رویه درختان جنگلی و تصرف بستر و حریم رودخانه‌ها در مازندران باید متوقف شود.

وی فرسایش کنار رودخانه‌ها در مازندران را خطرناک توصیف کرد و گفت: در سال‌های اخیر شاهد سیلاب جدی در دشت و جلگه هستیم و این ناشی از رسوبات ناشی از فرسایش خاک توده‌ای از نوع جریان گل است.

استاد دانشگاه کشاورزی ساری به اهمیت خاک‌ورزی به ویژه شخم و شیار و به‌کار‌گیری ماشین‌آلات کشاورزی در جلوگیری از فرسایش خاک مازندران اشاره کرد و گفت: کاهش عمق شخم، کم‌کردن تعداد تردد ماشین‌آلات به زمین کشاورزی، عملیات خاک‌ورزی، گسترش کشاورزی حفاظتی، کشت روی خطوط تراز و تراس‌ها از راهکارهای کاهش فرسایش خاک است.

بهمنیار انتقال یافته‌های علمی کشاورزی به کشاورزان و تولید‌کنندگان در مازندران را کند توصیف کرد و گفت: با توجه به این‌که اقتصاد و در آمد مردم استان بر پایه کشاورزی است، ارزیابی تناسبی زمین به نسبت ارزش و درآمد همواره باید مورد توجه مسئولان قرار بگیرد تا پایداری خاک را با کشاورزی علمی داشته باشیم.

وی با بیان این‌که منابع محدودیت آب و خاک را در مازندران داریم، تأکید کرد: باید کشاورزی هوشمند را در دستور کار قرار بدهیم و گام نخست در کشاورزی هوشمند نیز حفاظت از خاک است.

ضرورت توجه ویژه به آبخیزداری

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری مازندران (منطقه ساری) نیز آبخیزداری را از طرح‌های اولویت‌دار منابع طبیعی برای کاهش فرسایش خاک دانست و گفت: بر اساس آمار میانگین فرسایش خاک در هر هکتار در ایران حدود 4/16 تن است که این فرسایش در این خطه شمال کشور بیش‌تر است.

محمود موسوی دلیل ازیاد فرسایش خاک در مازندران را ناشی از تغییر وضعیت جوی و افزایش باران‌های سیل‌آسا و مخرب بیان کرد و افزود: اگرچه بی‌توجهی در حفاظت از عرصه‌های طبیعی و تخریب و تجاوز را در این خطه شمال انکار نمی‌کنیم، اما مهم‌ترین راهکار امروز غلبه بر فرسایش خاک در اجرای طرح آبخیزداری و احیای جنگل‌ها و مراتع است.

وی گفت: اگر به اجرای طرح‌های آبخیزداری در استان توجه نشود، در آینده نه چندان دور سدهای مازندران براثر گل و لای ناشی از فرسایش کارآیی خود را از دست می‌دهند.

از دو میلیون و ۴۰۰ هزار هکتار مساحت مازندران حدود یک میلیون و ۷۰۰ هزار هکتار را اراضی جنگلی و مراتع تشکیل می‌دهد که ۷۰ درصد از این مساحت در مدیریت اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری مازندران (منطقه ساری) و بقیه در مدیریت اداره کل منابع طبیعی غرب مازندران (منطقه نوشهر) قرار دارد.

خاک‌ورزی حفاظتی، روشی نوین برای جلوگیری از فرسایش خاک

رئیس سازمان جهاد کشاورزی مازندران هم  گفت: نگرانی محققان و کارشناسان علوم کشاورزی و منابع طبیعی را بابت وضعیت فرسایش و تخریب خاک کشاورزی استان می‌پذیریم و آماده اجرای نتایج تحقیقاتی آنان هستم.

عزیزالله شهیدی‌فر با بیان این‌که آموزش و اجرای خاک‌ورزی حفاظتی یکی از برنامه‌های محوری کشاورزی استان است، افزود: خاک‌ورزی حفاظتی روشی نوین برای جلوگیری از فرسایش و به هم خوردن توازن و تعادل مواد موجود در خاک با به‌کارگیری شیوه‌های علمی در کاشت، داشت و برداشت محصول است که در دستور کار قرار گرفته.

وی در عین حال دانشگاه، کارشناسان کشاورزی، محققان و بهره‌برداران را مسئول حفاظت از خاک کشاورزی مازندران دانست و ادامه داد: همه باید برای جلوگیری از تغییر کاربری غیرمجاز، رهاشدن زباله‌ها، ورود انواع آلاینده‌های ناشی از فاضلاب شهری و صنعتی و بی‌نظمی و در برخی مواقع مصرف بی‌رویه سموم کشاورزی همت کنیم.

شهیدی فر چگونگی عملیات شخم و شیار و استفاده از ماشین‌آلات متناسب با زمین‌های زراعی و باغی در دشت و زمین‌های شیب‌دار استان را مهم و ضروری توصیف کرد و ادامه داد: برای کاهش مصرف آب و حفظ ساختار خاک نباید از تراکتورهای غلات در شالیزارهای استان استفاده شود و بر اساس تصمیم سازمان از ۲ سال گذشته ممنوع است.

این مسئول کشاورزی مازندران حفاظت از خاک برای کشاورزی آینده را ماموریت همه مسئولان و تولید‌کنندگان دانست و گفت: امروزه فرسایش آبی و توده‌ای در زمین‌های کشاورزی استان بالا است.

رئیس سازمان جهاد کشاورزی مازندران گفت: یقینا دستاوردهای دانشگاهی و تحقیقاتی کشاورزی باید بین کشاورزان استان گسترش بیابد چرا که می‌توانند نتایج آن را در تولید محصول و افزایش درآمد لمس کنند.

شهیدی فر با اشاره به تغییر کاربری‌های غیرمجاز زمین‌های کشاورزی مازندران که آسیب جدی بر خاک کشاورزی زده است، افزود: وجود آب‌های آلوده ناشی از تولیدات صنعتی و فاضلاب شهری نیز کشاورزی استان را دچار مشکل کرده است.

وی تاکید کرد که جهاد کشاورزی به عنوان متولی امر تولید درکنار کشاورزان آماده دریافت مقولات علمی و دانشگاهی است و توقع نیز بر این است که همه مسائل و مشکلات به صورت دقیق و شفاف از وضعیت آب و خاک کشاورزی استان مورد بررسی کارشناسی قرار بگیرد.

رئیس جهادکشاورزی مازندران گفت: با توجه به اهمیت کشاورزی استان در امنیت غذایی کشور هرگونه اظهارنظر در بخش تولیدات کشاورزی به لحاظ سلامت از اهمیت خاصی برخوردار است و اگر اظهارات کارشناسی نباشد، در واقع چوب حراج روی محصول کشاورزی استان می‌خورد.

 شعارسال، با اندکی اضافات و تلخیص برگرفته از روزنامه سبزینه، تاریخ انتشار: 16آذر1398 ، کدخبر: 78873: sabzineh.org