* سووشون در بافت تاریخی شیراز
نخستین خانه بومگردی شیراز یعنی «سووشون» به همت انجمن میراث فرهنگی و گردشگری شیراز پا میگیرد. آن طور که «مسعود منعیاتی» مدیر انجمن دوستداران میراث فرهنگی و گردشگری فارس به «ایران» میگوید آنها راههای رفته و نرفته زیادی را رفتند تا بلکه بتوانند جلوی تخریب بافت تاریخی شهر را بگیرند اما به جایی نرسیدند. در نهایت به این نتیجه رسیدند که اقتصاد را وارد بافت تاریخی کنند. این درآمدزایی البته اصل نیست حاشیه است. اصل حفظ فرهنگ وبافت تاریخی شیراز است اما به گفته منعیاتی تا زمانی که بافت تاریخی برای اهالی آن درآمدی نداشته باشد نمیتوان به حفاظت از آن امیدوار بود.
او خانههای بومگردی را ایجاد اقامتگاههای ارزان قیمت برای مسافرانی میداند که میخواهند چند روزی زندگی در جمع خانوادگی و در یک خانواده ایرانی را تجربه کنند. راهاندازی خانههای بومگردی دنگ وفنگهای هتل و هتلسازی را ندارد. مجوزهای پر رفت وآمد نمیخواهد. اعتبارهای هنگفت خرجش نمیشود. به گفته منعیاتی هرکسی میتواند با 300 میلیون تومان یک خانه بومگردی را برای پذیرایی از گردشگران علاقهمند به آداب و سنن ایرانی داشته باشد. او میگوید: «الان شما بخواهید هتل بسازید باید وارد بحث تأسیسات گردشگری شوید. به دنبال سرمایه گذار بگردید. اما در اقامتگاههای بومگردی معمولاً خانههای تاریخی و سنتی با کاربری اقامتی شروع به فعالیت میکنند».
خانههای بومگردی تجربه یک زندگی بومی را در کنار خانواده صاحب خانه پیش میآورد. گردشگر کنار همان سفرهای مینشیند که خانواده نشسته است. سفره با غذاهای بومی همان منطقه رنگ میگیرد. در دل این خانه رسم و رسوم همان شهر به میهمان یادآوری میشود. چیزی که منعیاتی از آن به گردشگری «تجربه محور» یاد میکند و آن را از سفر «بازدید محور» جدا میسازد.
خانه بومگردی سووشون براساس 400 مناسبت فرهنگی و تاریخی برای میهمانان این خانه سنتی برنامه دارد. اسم یکی از بستههای گردشگری خانه سووشون برای مثال «حاج ابراهیم خان کلانتر تا حاج ابراهیم خان قوام» است.مسیر گردشگر در این بسته از پشت دروازهای که حاج ابراهیم خان کلانتر به روی «لطفعلی خان زند» میبندد تا سلسله زندیه سقوط کند، شروع میشود. اینجاست که «گردشگری ادبی» جان میگیرد. در این مسیر راوی گردشگر را پشت سر خود میکشاند تا میرسد به خانه قوام اول، خانه قوام دوم و...قصه ادامه دارد تا خانه قوام پنجم. اینجا خبری از تورلیدر نیست. اصلاً ممکن است همان موقع «احمد قوام» از پیچ کوچه جلوی گردشگر سبز شود. به گفته «منعیاتی» آنها برای گردشگران تئاتر-گردشگری هم دارند و قصد دارند تا قصههای مسیر را در شکل و شمایل قدیمی و به دو زبان فارسی و انگلیسی برای توریست ها اجرا کنند.
* تناول غذای دوره حافظ
خانههای بومگردی حال و هوای فراموش شده خانههای ایرانی را دارند. در فضایی که پلههای آن تو را به پنجرهها و ارسیهای رنگی میرساند. با همان ایوانهای پر از گلدانهای گل. درختی که سایه سبز را توی حیاط خانه پهنه کرده و جان میدهد برای یک خواب بعد از ظهر! زمستانها قصه دور کرسی مادربزرگ ها و پدرها شکل میگیرد.
به اعتقاد او این نوع گردشگری هم آورد اقتصادی دارد و هم فرهنگی.
تجربه موفق خانه بومگردی آن طور که منعیاتی به ما میگوید باعث شده تا حداقل 20 خانه بومگردی درحال شکل گرفتن باشند. اومی گوید: «به دنبال آن هستیم که خانههای تاریخی در بافت تاریخی شیراز توسط مردم همین منطقه به بومگردی تبدیل شود».
خانه سووشون را انجمن میراث فرهنگی شیراز نمیتوانست تملک کند بلکه این انجمن، شرکتی را تأسیس کرد که در قالب آنها گردشگری فرهنگی را در بافت تاریخی شهر توسعه دهد. یک آژانس گردشگری هم ویژه بافتهای بومی و سنتی دارند.
* تعداد خانههای بومگردی کرمان در صدر
کرمانیها بیشترین تعداد خانههای بومگردی را در استان خود دارند. آنها قصد دارند تا پایان سال جاری تعداد این خانهها را به 100 خانه برسانند. براساس آمارهایی که «محمد جهانشاهی» معاون میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری کرمان به «ایران» میدهد این استان کویری 75 خانه بومگردی دارد. به گفته جهانشاهی، کرمان قصد دارد این عدد را در برنامه ششم توسعه به 400 برساند.
کرمانیها آن طور که جهانشاهی میگوید اولویتهای خاص در ایجاد خانه بومگردها داشتهاند. اول به دنبال ایجاد این خانهها در مناطق پر آمد و شد گردشگران خارجی و ایرانی بودند، مثل شهداد. به گفته او در این مناطق امکانات و زیر ساختها ضعیف بود. بعد به سمت مناطقی رفتند که ظرفیتها پاسخگوی گردشگران بویژه داخلیها نبود.
در قدم سوم هم سراغ مناطقی رفتند که گردشگر داخلی و بومی داشت اما هیچ مکانی برای اقامت آنها وجود نداشت. جهانشاهی میگوید: «براساس مطالعاتی که داشتیم توریستهای خارجی زیادی علاقهمند به «شب مانی» در منطقه بودند اما 95 درصد آنها به دلیل نبود اقامتگاه دو ساعت از شب را تجربه میکردند و برمی گشتند».
شب پرستاره کویر شهداد یکی از مقاصد گردشگران ایرانی و خارجی است. در این نقطه ستارهها آنقدر به زمین نزدیک میشوند که گردشگران میتوانند آنها را در میان دستان خود تصور کنند. شهداد امروز 25 خانه بومگرد دارد که امکان تجربه یک زندگی بومی –کویری را به گردشگران علاقهمند میدهد.
به گفته جهانشاهی حضور خانه بومگردها باعث شده که کویر شهداد در گرم ترین روزهای سال هم پذیرای مسافران علاقهمند باشد: «پیش از این گردشگران فقط در فصول خوب سال به کرمان میآمدند اما الان شاهد توزیع گردشگر در تمام طول سال هستیم.»خانه بومگردیها بویژه در جنوب غرب کرمان به سمت هرمزگان که گردشگران محلی بسیاری دارد خوب خود را نشان داده است. جهانشاهی همچنین میگوید: «پارک ملی «خبر» شهرستان بافت هم وضعیت نابسامانی داشت و در روزهای تعطیل کاملاً به هم میریخت.» به گفته او افتتاح خانههای بومگردی تا حدودی زیادی این مشکلات را برطرف کرده است.
* بازگشت به بافت قدیمی
کرمان امروز در هر مقصد گردشگری، سه واحد بومگردی دارد. البته
این خطر وجود دارد که بومگردیهای کرمان به خانه «مسافر نزدیک» شوند. خانه
بومگردها را در ابتدا متخصصانی که دغدغه حفظ میراث فرهنگی و محیط زیست داشتند راه انداختند.
آنها اطلاع خوبی از مردم شناسی منطقه دارند. با توجه به ظرفیت اکولوژیک منطقه،
تعداد گردشگران خود را مشخص میکنند. روی حرمت واحترام به اعتقادات بومیها تأکید
بسیار زیادی دارند.
البته جهانشاهی قبول دارد که خانه
بومگردها در کرمان به آن اندازه که باید متخصص نیستند اما از برگزاری کارگاهها
برای صاحبان اقامتگاهها خبر میدهد. مدیریت پسماند، ارائه محصولات فرهنگی،
ارگانیک بودن محصولات ارائه شده و... از جمله نکاتی است که به صاحبان این اقامتگاهها
یادآوری میشود. جهانشاهی البته این مسأله را کتمان نمیکند
که در خانههای بومگردی کرمان به دلیل تعداد بسیار زیاد و وجود رقابت، جنبه
اقتصادی ماجرا از فرهنگی آن پیشی گرفته است. اما این مسأله هم باید به کرمانیها
یادآور شود که اقامتگاههای بومگردی برای اینکه بتوانند در اندازه تعریف شده قرار
بگیرند باید جنبه فرهنگی را پر رنگ کنند وگرنه به «خانه مسافر» تبدیل میشوند. از سویی
دیگر کرمان با توجه به آب و هوای کویری اش، نیاز دارد که خانه بومگردهای آن جلودار حفاظت از محیط زیست
باشند. اهمیت این مسأله با ثبت جهانی بیابان لوت بیشتر شده است.
جهانشاهی از فروش صنایع دستی در
اقامتگاههای بومی و ایجاد تشکلهای زنان خبر میدهد و میگوید: «ایجاد خانههای
بومگردی باعث مهاجرت معکوس به روستاها شده است».
به گفته او بسیاری از افرادی که روستاها را ترک کرده بودند
حالا برگشتهاند. بچههای آنها در مدارس روستا درس میخوانند. ارتباط بسیار خوبی با
گردشگران، آژانسهای بزرگ و تورلیدرها پیدا کردهاند.
او یکی از مشکلات بزرگ روستاها را تغییر
و از بین رفتن بافت و معماری روستایی میداند و میگوید: «متاسفانه مهاجرت
روستاییان به شهرها باعث شده بود تا بافت تاریخی روستاها تغییر کند.» اما علاقه
گردشگران به بافت قدیمی روستا جهت تخریب را به سمت تقویت بافت روستا تغییر داده
است. جهانشاهی از صاحبان خانههای روستایی خبر میدهد که معماری خانه هایشان را
دوباره به گذشته باز کردهاند: «در مقاطعی بخشی از روستاها تخریب شدند و ساخت و سازهای امروزی ایجاد شد اماروستاییان
وقتی متوجه شدند که گردشگر چه تیپ معماری را دوست دارد دوباره آن را به حالت اول
باز گرداندند».
بومگردهای کرمانی یک شبکه هم تشکیل دادهاند که آنها را گرد هم میآورد. 70 درصد غذاهای محلی را هم شناسایی کردهاند.
جهانشاهی نقش زنان در خانه بومگردهای کرمان را بسیار زیاد میخواند و میگوید: «70 درصد خانه بومگردهای کرمان تحت مدیریت زنان اداره میشود.» این خانه بومگردها تا به امروز 200 نفر را به صورت مستقیم صاحب شغل کردهاند.
* خانه قهی
احسان تاج زاد 21 سال بیشترنداشت که شهر را رها کرد و به روستای آبا اجدای خود باز گشت. همیشه دوست داشت که به روستای قهی برگردد. خانه «قهی» از نخستین خانههای بومگردی تشکیل شده در کشور است. حتی تاج زاد اعتقاد دارد که نخستین خانه است که بر این مدار شکل گرفت. گروه خوشه سار بومگردی که تاج زاد هم یکی از آنهاست هیچ وقت تبلیغی برای حضور گردشگر در منازل خود و در کنار خانوادهشان نداشتند. او دلیل هم دارد: «ممکن است با تبلیغ یک عکس مردم تشویق شوند که به این خانه ها بیایند اما آن چیزی که از نزدیک میبینند وبا تصویری که تبلیغات در ذهن آنها بوجود آورده یکی نباشد».
خانههای آنها دهان به دهان شهرت یافت و مسافر خاص خود را پیدا کرد. برای آنها بازده اقتصادی مسأله بعدی است البته نه به این معنا که برای آنها مهم نباشد. بعد فرهنگی اما برای آنها اولویت داشته و دارد که تاج زاد اعتقاد دارد آنها به این بعد کاملاً رسیدهاند. از سوی دیگر از وضعیت اقتصادی ماجرا راضی نیست. از هر مسافری که یک شبانه روز با سه وعده غذا در خانه «قهی» سر میکند 125 هزار تومان گرفته میشود. خانه قهی هم در روستای قهی اصفهان مهاجرت معکوس را رقم زد.
نیمی از گردشگران خانه قهی خارجی هستند و نیمی ایرانی. تاج زاد
یک نکته دیگر را هم یادآوری میکند. بیشتر گردشگران این خانه خانوادهها هستند که میخواهند
بودن در کنار یک خانواده را در یک زندگی سنتی ایرانی تجربه کنند. اقامت در خانه قهی فرصت تجربه کویر «ورزنه» را برای گردشگر
ایجاد میکند.
«گاوچاه» هم یکی از تجربههای بکر این منطقه است. تاج زاد درباره
گاو چاه میگوید: «یکی از ابتداییترین روشها است که توسط گاو از چاه آب کشیده میشود.»
سازه معماری کبوتر خانهها یکی از جاذبههای خانه قهی است.
کبوترخانهها در نزدیک مزارع ساخته میشدند تا از فضله پرندگان
به عنوان کود در کشاورزی استفاده شود.
سافاری و شترسواری به گفته تاج زاد از
دیگر جاذبههای ایجاد شده برای ساکنان خانه قهی است. شترخانهها هم از دیدنیهای
قهی هستند. به گفته تاج زاد شغل اصلی مردم قهی در گذشته شترداری بوده است. آنها
قنات گردی هم دارند. بافت روستای قهی هم کم جاذبه ندارد. فقط 40 تک بنا در این
روستا به ثبت جهانی رسیدهاند. مسجدی قدیمی دارد که پیش از تبدیل به مسجد، آتشکده زرتشتیها
بوده است. آن طور که در کتابها آمده روستای قهی یکی
از پایانههای مهم ایران مرکزی در زمان صفوی و قاجاریه بوده است.
شواهد نشان میدهد که اقامتگاههای بومی
در حال افزایش است. حالا مدیران آن از لایه اولیه که کارشناسان میراث فرهنگی ومحیط
زیست بود به لایه گستردهای از اقشار مختلف مردم رسیده است اما آنچه بومگردی را در
دید عموم «جذاب» میکند همان ظرافتی است که کارشناسان از آن به «توسعه پایدار»
یادمی کند. خانههایی که زیر نظر خوشه سار بومگردی است این نکته را به غایت رعایت
میکند به نظر میرسد که سازمان میراث فرهنگی باید یک برنامه نظارتی و آموزشی مدام
برای این خانهها داشته باشد تا از مدار تاریخ وطبیعت و زیست بوم خارج نشوند.
با اندکی اضافات و تلخیص برگرفته از روزنامه ایران، صفحه 11 ، تاریخ انتشار: سه شنبه 2 شهریور 1395، شماره: 6293 .