شعار سال: ساکنین اولیه ایران قبل از آریایی‌ها چه کسانی بودند؟ این سوالیست که ذهن هر ایرانی را به خود درگیر می‌کند. در کتاب‌های تاریخ درباره اقوام آریایی و ورود آن‌ها به فلات ایران زیاد خوانده‌ایم. اما آن چه کمتر درباره آن صحبت شده اقوامی هستند که پیش از ورود آریایی‌ها به ایران در این خطه زندگی می‌کرده‌اند و هرکدام برای خود دارای تمدن و فرهنگی خاص بوده‌اند. تمدن و فرهنگی که پس از ورود آریایی‌ها به ایران بر آن‌ها تأثیر گذاشت. در واقع اجداد ما از این اقوام تأثیر گرفته‌اند. 

دوران پارینه‌سنگی در فلات ایران:
پیش از پرداختن به ساکنین اولیه ایران که قبل از ورود آریایی‌ها در این سرزمین زندگی می‌کرده‌اند بهتر است کمی عقب‌تر برویم و از دوران پارینه‌سنگی شروع کنیم. نخستین رفتارهاى مربوط به تمدن و فرهنگ در ایران با ساختن ابزار‌های سنگى مختلف در دوران پارینه‌سنگی شروع شد. لازم به ذکر است که خود دوران پارینه‌سنگی شامل سه دوره کهن، میانى و نوین مى‌شود. آثار به‌دست‌آمده از این دوران در فلات ایران بیش‌تر مربوط به دوره پارینه‌سنگی نوین بوده و از کاوشگاه‌هایی مثل کشف رود خراسان، لدیز سیستان، هومیان کوهدشت و دره هلیلان در لرستان و برخی مناطق دیگر به‌دست‌آمده است. در دوران پارینه‌سنگی نوین انسان‌ها علاوه بر جمع‌آوری غذا و شکار بخشی از خوراک شان را ذخیره مى‌کردند.
پارینه‌سنگی از حدود ۳٫۳ میلیون سال پیش تا زمان عقب‌نشینی یخچال‌ها از نیمکرهٔ شمالی در فاصلهٔ سال‌های ۱۰ هزار تا۸۵۰۰ قبل میلاد ادامه داشته است. به پارینه‌سنگی، عصر سنگ کهن و دیرینه‌سنگی هم گفته شده است. واژه پارینه‌سنگی در سده نوزدهم میلادی برای نامیدن عصر حجر مورد استفاده قرار گرفت. در این دوران ابزار سنگی به طریق ابتدایی و خشن و بدون صیقل ساخته می‌شد .غار دربند رشی(گیلان)، قدیمی‌ترین سکونتگاه تاریخ‌گذاری شده انسان در ایران است. طبق مطالعات جدید این غار پیش از ۲۰۰ هزار سال پیش جایگاه شکارچیان عصر سنگ بوده است.

سکونتگاه‌های انسان اولیه در پارینه‌سنگی میانی، بیشتر در غار‌های ناحیه زاگرس شامل غار قبه، غار بیستون، و پناهگاه صخره‌ای ورواسی، بابا یوان و دارای کشف شده است. این مکان‌ها در دشت‌های مرتفع میان‌کوهی زاگرس قرار دارند و احتمالا در بخشی از سال مورد استفاده بوده‌اند. بقایای جانوری شکار شده بیشتر مربوط به بزکوهی و همچنین اسب‌سانان مانند گورخر است. در دوره پارینه‌سنگی جدید، علاوه بر غار‌ها و پناهگاه‌ها سکونتگاه‌های در فضای باز هم واقع شده‌است که از نمونه‌های آن می‌توان از سفیدآب نزدیک کاشان و گرم رود در مازندران نام برد. فرهنگ رایج این دوره در زاگرس فرهنگ برادوستی (Baradostian) است که ویژگی آن ساخت ابزار‌های سنگی تیغه و ریز تیغه و استفاده از زیورآلات ساخته شده از صدف و دندان حیوانات است. فرهنگ دوره بعدی فراپارینه سنگی فرهنگ زرزی (Zarzian) نام دارد. در قیاس با فرهنگ موستری دوره پارینه سنگی میانی، فرهنگ برادوستی (۴۰۰۰۰ تا ۲۰۰۰۰ سال پیش) توان ساخت انواع بیشتری از ابزار‌ها را داشته و تکنیک‌های پیشرفته تری برای ابزارسازی به کار گرفته‌است. ساخت ابزار‌های تیغه‌ای احتمالا نشانه بهره‌گیری بیشتر از گیاهان است. فرهنگ زرزی که از ۲۰۰۰۰ تا ۱۲۰۰۰ قبل رواج داشته‌است، احتمالاً از فرهنگ برادوستی برآمده باشد، یا با فاصله زمانی از آن شکل گرفته باشد.

دوران نوسنگی در فلات ایران :

پس از گذراندن دوران پارینه‌سنگی و فراپارینه‌سنگی از حدود دوازده هزار سال قبل ساکنان منطقه خاور نزدیک از جمله ایران وارد دوره فرهنگ و تمدن نوسنگى، می‌شوند.دوران نوسنگی و مس‌سنگی در ایران تقریباً از ۱۰۰۰۰ سال پیش آغاز می‌شود و تا حدود ۵۲۰۰ سال پیش ادامه می‌یابد. در دوران نوسنگى از جمله فعالیت‌های انسان اهلی‌کردن حیوانات و پرورش گیاهان و شکل‌گیرى نهایى روستا‌ها بود. این دوران تا هزاره پنجم قبل از میلاد مسیح ادامه داشت. از پیشرفت‌های تمدن بشری در دوران نوسنگی می‌توان به ساخت سفال، ایجاد فضا‌های معماری و ارتقا سطح صنعت و فن آوری اشاره کرد. از این دوران در ایران یادبود‌هایی به‌جامانده که محوطه‌هایى مثل تپه سیلک در کاشان، چشمه‌علی تهران، تپه‌حصار دامغان، تپه گیان نهاوند، تپه باکون فارس، شهرستان سراب، گودین و گوران و گنج‌دره در کرمانشاه و شوش در خوزستان از آن جمله هستند.

عصر فلز در فلات ایران ( با تاکید بر دوره اهن):
بحث اصلی درباره ساکنین اولیه ایران در واقع از این قسمت شروع می‌شود. پس از دوران نوسنگى، ایران همچون سرزمین‌هاى اطراف در آسیاى غربى وارد عصر فلز شد. این دوران همراه بود با تولید انبوه فلز، گذر از روستانشینى به شهرنشینى، استفاده از خط و نگارش و به‌کاربردن نشانه‌ها، گسترش بازرگانی، معمارى، بهره‌مندى از تاریخ، ادبیات و هنر. دوران آهن در حقیقت نقطه اوج نوآوری و سازماندهى شهرنشینی در ایران است. یادگار‌های شگفت‌انگیزی مانند زیگورات چغازنبیل (۱۲۵۰ قبل از میلاد) و معبد باباجان در این دوران ساخته می‌شوند. با شروع هزاره یکم دولت‌هایی مانند مادها، ایلامى‌ها (ایلام نوین) در مناطق مختلف فلات ایران شکل می‌گیرند. این دولت‌ها به مقابله با فرمانروایی متجاوز آشوری در میان‌رودان یا همان بین‌النهرین می‌پردازند. ساکنین اولیه ایران کم‌کم براى شکست‌دادن فرمانروایی آشورى و دست‌درازی‌های آنان به ایران با هم در قالب فرمانروایی ماد متحد مى‌شوند. در ادامه به معرفی دقیق‌تر این اقوام می‌پردازیم. لازم به توضیح است که عمده ساکنان بین النهرین یا میان رودان را بابلی‌ها، آشوریان و سومری‌ها تشکیل می دادند و در این بین،آشوری ها از روحیه بشدت تهاجمی برخوردار بودند. آشوری ها نام تمدنی بزرگ و باستانی در میانرودان بود. این تمدن ابتدا تبدیل به دولت‌شهری باستانی سپس دولتی منطقه‌ای و در نهایت به امپراتوری عظیم شد. حدود چهار هزار سال پیش این دولت به وجود آمد و مدت هزار و سیصد و پنجاه سال دوام آورد. این پادشاهی بر سرزمین‌های فنیقیه، فلسطین، مصر باستان، بابل، ایلام و باختر فلات ایران تا خلیج پارس حکمرانی می‌کرد. در سال ۶۱۲ پ. م دولت‌های پادشاهی ماد و امپراتوری بابل نو ، دولت آشور را شکست داده و آن را تسخیر کردند. شهرت آشوری‌ها به جنگیدن، خونریزی، ساخت سلاح، سنگ‌تراشی، ساخت جاده و پست است .

دولت آشور دولت مهمی بود که در خاورمیانه قدیم تشکیل شد و در آغاز تابع بابل بود. در سال ۱۸۰۰ پ. م فرمانروایان اولیه آشوری شهر‌های آشور، اربلا (اربیل) و آراپخا (کرکوک) را یکپارچه کردند و سلسله‌های پادشاهی آشور بعد از سال ۱۴۲۰ پ. م شکل گرفتند. آشور حدود هزار سال دوام کرد. آشوری‌ها، چون سرزمین شان مانند بابل حاصلخیز نبود باج‌گیری و دست اندازی به سرزمین‌های دیگر را در پیش گرفتند. نتیجتاً دولت آشور یک دولت حرفه‌ای جنگجو و متجاوز شد.

*** عیلامیان ( ایلامیان) یا هتمتی :
یکی از مهم‌ترین ساکنین اولیه ایران که بسیار بر اقوام همسایه و تمدن‌های پس از خود تأثیر گذاشتند ایلامی‌ها بودند. ایلامی‌ها یا عیلامی‌ها (از هر دو املا برای نوشتن این لغت استفاده می‌شود) در جنوب غرب ایران زندگی می‌کردند و دارای شهر‌ها و تمدن بسیار بزرگی بودند. تمدن آن‌ها از ۳۵۰۰ سال پیش از میلاد تا ۶۴۵ قبل از میلاد به زیست خود ادامه داد.نام یک تمدن در منطقه‌ای است که بخش بزرگی، در جنوب غربی فلات ایران را در پایان، هزارهٔ سوم قبل از میلاد در بر می‌گرفت و در دورهٔ هخامنشیان به منطقه جغرافیایی سوزیانا شوش (Susa) کاهش یافت. اسم عیلام را مردم بین‌النهرین و اکدیان و سومری‌ها بر اقوامی که در خوزستان کنونی زندگی می‌کرده‌اند گذاشته بودند. عیلامی‌ها با اسم دیگری یعنی «هَلتَمتی» از خود یاد می‌کردند. عیلام در زبان قوم‌های بین‌النهرینی به معنای مردمی است که در ارتفاعات و بلندی زندگی می‌کنند. 

نام عیلام (هیلام یا ایلام) در کتیبه‌های پارسی و هخامنشی هم آمده است. همین قوم از ساکنین اولیه ایران بودند که شهر شوشا یا شوش را ساختند و به پادشاهان هخامنشی خط را یاد دادند. عیلامی‌ها پیش از تشکیل دولت هخامنشی بار‌ها با اقوام بین‌النهرین همچون بابلی‌ها، آشوریان و سومری‌ها جنگیدند و گاه پیروز شدند و گاه شکست خوردند. بنا به کتیبه‌های آشوری، این قوم از ساکنین اولیه ایران سرانجام توسط آشور بانیپال شکست‌خورده و تضعیف شدند.

قلمروی اصلی عیلامیان که از ساکنین اولیه ایران قبل از ورود آریایی‌ها بودند، بخش‌هایی از فارس، لرستان و بختیاری، بوشهر و استان خوزستان امروزی بوده است. عیلامی‌ها در سال ۵۳۸ قبل از میلاد تابع هخامنشیان شدند. زبان عیلامی اولین زبان رسمی هخامنشیان بود. آن‌ها از این زبان برای کتابت و تجارت استفاده می‌کردند. بعضی معتقدند عیلامی‌ها در ۳۵۰۰ سال پیش از میلاد از دره سند و با قایق به ایران آمده‌اند و برخی هم معتقدند که از پاکستان به ایران کوچ کرده‌اند. عیلامی‌ها پوستی سیاه‌رنگ داشتند و شبیه به اعراب بودند. ایلامیان از مردمان بومی جنوب غرب ایران به حساب می‌آیند. اصالت لر‌های امروزی ممکن است به ایلامیان یا کاسیت‌ها یا حاصل ادغام این اقوام بومی با اقوام مهاجر (آریایی)، برسد.

*** کاسپی‌ها : 
از دیگر اقوام مربوط به ساکنین اولیه ایران کاسپی‌ها هستند. قلمرو این قوم در قفقاز جنوبی، جمهوری آذربایجان و حدود تالش و گیلان و در آذربایجان شرقی و تا حدودی زنجان بود. جالب است بدانید که نام اروپایی کاسپین برای دریای خزر هم از اسم کاسپی‌ها گرفته شده. کاسپیان آداب‌ورسوم و مناسکی ویژه خود را داشتند. رسومی که بر آریایی‌ها هم تأثیر گذاشت. این قوم از ساکنین اولیه ایران در عین پیشرفته بودن و شیوه زندگی مسالمت‌آمیز به کار و کوشش دسته‌جمعی علاقه داشتند. 

*** اورارتو‌ها : 
اورارتو‌ها از دیگر ساکنین اولیه ایران بودند که در منطقه آناتولی یا همان وان ترکیه امروزی زندگی می‌کردند و به همراه هیتی‌ها بعد‌ها تشکیل قوم ترک را دادند. اورارتو‌ها در ابتدا از آشوری‌ها شکست خوردند، ولی ۸۰۰ سال پیش دوباره به قدرت رسیدند و از قدرت‌های مهم آسیای غربی به حساب می‌رفتند. شاید تعجب کنید که اگر آن‌ها ساکن ترکیه بودند چرا نام شان در بین ساکنین اولیه ایران آمده؟ لازم است بدانید که در آن زمان آناتولی شامل فلات ایران می‌شده و علت آوردن نام شان همین است. این قوم دارای خط خاص و کتابت ویژه خود بودند. اورارتو‌ها سرانجام به دست آریایی‌ها و به‌خصوص ماد‌ها و حمله‌های سکا‌ها و کیمریان در قفقاز سقوط کردند. بازماندگان این قوم در نهایت به همراه برخی دیگر از اقوام هند و اروپایی قوم ارمنی را تشکیل دادند.

*** گوتی‌ها :
از دیگر ساکنین اولیه ایران قوم گوتی‌ها هستند که در قسمت مرکزی زاگرس و محدوده شمالی قوم لولوبی‌ها می‌زیستند. شاید برایتان جالب باشد بدانید که گوتی‌ها در حقیقت نیای کرد‌های امروزی هستند. آن‌ها با آریایی‌ها و بعضی قبایل ماد تلفیق شدند و قوم کرد را تشکیل دادند. گوتی‌ها در واقع قومی کوه‌نشین بودند که همان‌طور که گفته شد در بخشی از کردستان امروزی ساکن بودند. از روحیات این قوم می‌توان به روحیه‌ جنگاوری آن‌ها اشاره کرد. گفته می‌شود اسم کوه «جودی» که در داستان حضرت نوح، کشتی بر رویش می‌نشیند از نام گوتی‌ها گرفته شده. 

*** لولوبیان : 
لولوبیان هم از دیگر ساکنین اولیه ایران و از دیگر نیای قوم کرد امروزی هستند که در کوه‌های زاگرس و در بخش جنوبی سکونتگاه گوتی‌ها و شمال سکونتگاه کاشیان زندگی می‌کرده‌اند. از این قوم حجاری‌هایی در کرمانشاه امروزی باقی‌مانده. لولوبیان مقارن با اورارتوها، آشوری‌ها و کاشی‌ها یا کاسی‌ها می‌زیستند. نام پادشاه معروف لولوبیان «آنوبانی‌نی» بوده. جالب است بدانید که سومریان و بابلی‌ها از این قوم برده می‌گرفته‌اند. 

بر اساس کتیبه‌هایی که باقی‌مانده می‌توان گفت این گروه از ساکنین اولیه ایران سرانجام به همراه عیلامی‌ها و گوتی‌ها به بابل حمله کرده و انتقام گرفتند. لولوبیان پیشینه فلزکاری بسیار خوبی داشتند. گفتنی است که بسیاری از تاریخ‌شناسان معتقدند که لولوبیان نژاد اولیه قوم لر بوده‌اند. آن‌ها کلمه لَر را واژه‌ای لولوبی می‌دانند. قلمروی این قوم همان‌طور که گفته شد بر روی کوه‌های زاگرس و میان دو دریاچه ارومیه و جنوب ایران قرار داشته است. 

*** کاششو‌ها یا کاسی‌ها : 
از دیگر ساکنین اولیه ایران باید از کاشی‌ها یا همان کاششو‌ها یا کاسی‌ها یادکرد. این قوم در نواحی لرستان، کردستان و قسمتی از ایلام امروزی سکونت داشتند. آن‌ها در صنعت ریخته‌گری و استفاده از فلزات و ساخت ابزارآلات بسیار ماهر بودند. برخی محققان مانند جورج کامرون معتقدند که زبان کاسی‌ها بسیار شبیه به زبان قفقازی بوده. آن‌ها در حقیقت همسایه عیلامی‌ها بوده‌اند. از دیگر مهارت‌های این قوم می‌توان به سوارکاری اشاره کرد. گفته می‌شود آداب و هنر‌های این قوم به همراه قفقازی‌ها تأثیر زیادی بر آریایی‌ها گذاشته. بعضی بر این باورند که کاسی‌ها نیای لر‌های امروزی هستند. گرچه این نژاد در طول تاریخ دستخوش تغییرات زیادی شده است. 

*** مانائیان : 
یکی دیگر از ساکنان اولیه ایران مانائیان هستند. مانائیان یا همان مانا‌ها همسایه‌ گوتی‌ها، اورارتو‌ها و میتانی‌ها بودند و در آذربایجان غربی و سواحل جنوبی دریاچه ارومیه سکونت داشتند. گفتنی است تمدن حسنلو هم بازمانده‌ای از مانا‌ها هستند. جام زرین حسنلو یکی از زیباترین و مشهورترین آثار باقی‌مانده از این قوم به شمار می‌رود. اورارتو‌ها و آشوری‌ها در نهایت مانائیان را شکست دادند و باعث سقوط آن‌ها شدند. 

به جز اقوام و تمدن‌هایی که در غرب فلات ایران می‌زیستند، اقوام و تمدن‌های پیشرفته و صنعتگر زیادی هم در شرق فلات ایران سکونت داشتند. متأسفانه از این تمدن‌های مربوط به ساکنان اولیه ایران اطلاعات و شواهد کمی به‌دست‌آمده. در حقیقت می‌توان گفت فقط شهر سوخته و تمدن یافت شده در جیرفت در این نواحی کشف شده‌اند که در ادامه به معرفی آن‌ها می‌پردازیم. 

*** شهر سوخته : 
شهر سوخته در نزدیکی شهر زابل امروزی در استان سیستان و بلوچستان واقع شده است. از بقایای به‌دست‌آمده از این تمدن از ساکنین اولیه ایران می‌توان گفت که آن‌ها در علوم و فنون مختلف بسیار پیشرفته بوده‌اند. شاید شما هم شنیده باشید که اولین چشم مصنوعی جهان از این منطقه به‌دست‌آمده، همچنین بقایایی در شهر سوخته یافت شده که نشان می‌دهد اولین عمل جراحی جمجمه در دنیا در این منطقه انجام شده. همچنین اولین اثر انیمیشن دنیا را متعلق به جامی معروف به جام شهر سوخته و نقاشی‌های روی آن می‌دانند. بسیاری از اولین‌های دیگر همچون اولین بازی‌ها، اولین تاس‌ها و اولین خط‌کش از شهر سوخته به‌دست‌آمده است. در کتیبه‌های بابلی از شهر سوخته با نام «ارته» یاد شده. با وجود تحقیقات بسیار هنوز منشأ اصلی این قوم مشخص نیست و آن‌ها را تحت عنوان قوم هیرمند می‌شناسند.

***  تمدن جیرفت : 
از دیگر ساکنان اولیه ایران تمدن جیرفت در کرمان است که مدت‌زمان زیادی از کشف آن در منطقه هلیل‌رود نمی‌گذرد. این قوم در ۳۰۰۰ قبل از میلاد در دشت حاصلخیز هلیل‌رود سکونت داشته‌اند. آثار زیاد گوناگونی از این تمدن باستانی به‌دست‌آمده. از شواهد باقی‌مانده می‌توان گفت آن‌ها با تمدن شهر سوخته در زابل مراودات تجاری داشته‌اند. این گروه از ساکنین اولیه ایران خطی ابتدایی داشتند و آثار مختلف سنگی از جمله ظروف سنگی از قلمروی آن‌ها کشف شده است. برخی معتقدند نام «ارته» در کتیبه‌های سومری به تمدن جیرفت اشاره دارد و نه به تمدن شهر سوخته. 

***  جمع‌بندی : 
آریایی‌ها که نیای ما ایرانی‌ها هستند، اقوامی مهاجر بودند که سال‌ها پیش به فلات بزرگ ایران مهاجرت کردند. اما پیش از آمدن آن‌ها به این سرزمین هم اقوامی در ایران زندگی می‌کرده‌اند. تمدن‌هایی که خط و فرهنگ پیشرفته‌ی خاص خود را داشتند و بر آریایی‌ها تأثیر بسیار گذاشتند. در این مقاله ساکنین اولیه ایران و تمدن‌های مختلف شان مورد بررسی قرار گرفته است. تمدن‌هایی همچون عیلامی‌ها، کاسپی‌ها، اورارتوها، گوتی‌ها، لولوبیان، کاسی‌ها و مانائیان.

پایگاه تحلیلی خبری شعار سال با اندکی اضافات و تلخیص برگرفته از الی گشت. منتشره در تاریخ 15 فروردین 1403. کد خبر: - .https://www.eligasht.com/ سایر منابع .