شعارسال: مکاتب اقتصادی مختلف با توجه به آنچه که به عنوان هدف نهائی برای خود برمی گزینند نسبت به عوامل تولید، ترکیب آن‌ها با یکدیگر برای تامین نیاز‌های بشر و مدیریت تقاضا دیدگاه‌های مختلفی دارند. اما آنجا که به منشا تولید می‌رسند چگونه دیدگا‌های خود را در مورد آن ارائه می‌دهند؟ محیط زیست با سه کارکرد عمده خود در خصوص تامین منابع اولیه برای تولید، ایجاد تفریح برای مردم و عملکرد خود به عنوان محل دفع پسماند‌های ناشی از تولید و مصرف یکی از مهمترین مواردی است که در نظام‌های اقتصادی میتوان مورد توجه قرار داد.

از یک سو مکاتب منتسب به نگاه چپ و جریان اکوسوسیالیم، مکاتب منتسب به سرمایه داری را به سبب تشویق مصرف به جای تامین نیاز، عامل بهره برداری بیش از حد ازمنابع موجود در محیط زیست دانسته، درنتیجه آن مسئولیت ایجاد آلودگی‌ها را به نگاه اقتصادی سرمایه داری منتسب می‌کنند ونتیجه آن را بحران‌های فعلی محیط زیست می‌دانند. اما در آن سوی دیگر نگاه مکاتب سرمایه گذاری قرار دارد که تامین نیاز‌های بشر را ضروری دانسته و و در عین حال در راستای حداکثر کردن سود تلاش می‌کند. اما به نظر می‌رسد نگاه‌های نوینی در نظریه‌های اقتصادی سرمایه داری وجود دارد که ضمن نقد نگاه اکوسوسیالیسم، از رویکرد محیط زیستی مکاتب سرمایه داری می‌گوید.

زیست آنلاین در راستای رسالت خود در جهت آگاهی بخشی و تعمیق مفاهیم اقتصاد محیط زیست، سلسله گفتگو‌هایی را با هدف ایجاد بستری برای بیان جنبه‌های مختلف این دودیدگاه، برنامه ریزی کرده است. در اولین جلسه از این گفتگو‌ها، شهرام اتفاق نویسنده کتاب اقتصاد سیاسی محیط زیست حضور دارد که بررسی این کتاب و سایر نوشته‌های ایشان نشان می‌دهد که تفکرات ایشان به مکاتب سرمایه داری نزدیک است؛ و مهمان دیگر ما محمد رضا جعفری است که در سال‌های اخیر تمرکز خود را بر تبیین مفاهیم اکوسوسیالیم گذاشته و مقالاتی را در این خصوص ترجمه و تالیف کرده که در فضای مجازی قابل دسترسی است.

 

گزیده‌ای از صحبت‌های محمد رضا جعفری در این میزگرد:

– تفاوت بحران محیط زیستی حال حاضر با آن چه در طول تاریخ اتفاق افتاده است گستردگی، شدت و همه جانبه بودن آن است.

– این شدت و گستردگی ما را به سمت بررسی راه‌ها و منطق ساختاری که مسبب بحران‌هاست سوق می‌دهد.

– شیوه‌ی تولید سرمایه داری با منطق تولید برای سودآوری همه‌ی عرصه‌های طبیعی و انسانی را درون خود می‌کشد.

– چرخه‌ی انباشت سرمایه همواره رو به گسترش بوده و در این راه برای غلبه بر بحران انباشت و اضافه تولید خود با جایگزینی ارزش مبادله به جای ارزش مصرف و خلق کالا‌های نالازم و کم دوام سازی برنامه ریزی‌شده فشار مضاعفی بر منابع طبیعی وارد می‌آورد.

– رفاه نسبی در کشور‌های غربی به مدد انباشت اولیه از راه استعمار و گسترش امپریالیستی سرمایه به جهان سوم و کشور‌های در حال توسعه میسر شده است. نتیجه‌ی آن تخریب گسترده محیط زیست در کشور‌های پیرامونی و نابرابری‌های اقتصادی بوده است به طوری که به عنوان مثال در سال گذشته ۸۲ درصد ثروت تولیدی به ۱ درصد افراد بالای جامعه تعلق گرفته است.

– هدف تولید افزایش رفاه انسان، کاهش ساعت کار و ایجاد فراغت برای شکوفایی نیرو‌های درونی انسان در همه جای جهان است. واقعیت سرمایه داری، اما افزایش نابرابری علی‌رغم افزایش تولید در یک قرن اخیر است.

– کشور‌های موسوم به سوسیالیسم واقعا موجود در اثر بنیان سیاسی بوروکراتیک، توسعه نیافتگی نیرو‌های تولیدی، جنگ، تهدید‌های خارجی، رقابت در صنایع نظامی و تلاش برای فتح فضا، به تولیدگرایی و بارگذاری بیش از حد بر طبیعت و منابع طبیعی متوسل شدند.

– نقش سیستم سرمایه داری در تخریب محیط زیست، به عنوان نمونه از طریق انتشار گاز‌های گلخانه‌ای بنا به آمار، بسیار بیش از کشور‌های سوسیالیستی بوده است.

– اکوسوسیالیسم فراروی هم از تولیدگرایی بوروکراتیک و هم از سیستم سودمحور از طریق سازمان نهادن ساختاری دموکراتیک در اولویت بندی تولید و تخصیص منابع است.
گزیده‌ای از صحبت‌های شهرام اتفاق در این میزگرد:

تولید و مصرف یک عدد همبرگر یا یک تن سیمان، ارسال یک عدد ایمیل، یا شستن ظروف و لباس، می‎ تواند منجر به تخریب محیط زیست بشود و این در هر نظام اقتصادی رخ خواهد داد؛ بنابراین برخلاف دعاوی‎‌ای که تخریب محیط زیست را مترادف با نظام اقتصادی مبتنی بر بازار آزاد یا سرمایه داری تلقی می‌کنند، می‌خواهم تصریح کنم که هیچ نظامی مصون از تخریب محیط زیست نیست. از این رو، اصل مناقشه می‌تواند بر سر این موضوع باشد که کدام نظام اقتصادی بیشتر مخرب محیط زیست است و کدام نظام به لحاظ ساختاری، صیانت بیشتری از محیط زیست می‌کند؟

هنگامی که یک بیمارستان احداث می‌کنیم، تولید همه اجزای آن بیمارستان، از سیمانی که در ساختمان آن به کار رفته است تا چاقوی جراحی یا مواد ضد عفونی کننده در آن بیمارستان، مخرب محیط زیست هستند. اما ما برای بقا و حفظ سلامت خودمان به بیمارستان، چاقوی جراحی و مواد ضد عفونی کننده نیاز داریم؛ بنابراین تولید انبوه کالا‌ها از یک سو منجر به رفاه می‌شود و از سوی دیگر ممکن است مخرب محیط زیست هم باشد. البته در گذشته رابطه بین مقدار تولید و تخریب محیط زیست رابطه متناظر و مستقیم بوده است، اما رفته ‎رفته این نسبت در حال تغییر است و حتی معکوس می‌شود.

از زمانی که آدم و هوا آن سیب کذایی را گاز زدند تا سال ۱۷۰۰، جمعیت بشر فقط ۶۰۰ میلیون نفر بوده است و صرفاً طی ۳۰۰ سال اخیر، ۷ میلیارد و ۱۰۰ میلیون نفر دیگر به این جمعیت اضافه شده است. تردیدی نیست که این رشد شگفت ‎انگیز جمعیت در همین دوران سرمایه‏ داری رخ داده است و بی شک این رشد جمعیت در این ۲۰۰ تا ۳۰۰ سال اخیر، مدیون گسترش فزاینده‎ی سطح بهداشت عمومی و خدمات درمانی، افزایش کیفیت تغذیه، بهبود محل سکونت، توسعه‎ی امکانات ورزشی، افزایش سواد و آگاهی‎‌های عمومی و نظایر آن بوده است.

وجود منفعت و انگیزه‎‌های شخصی می‌تواند سودمند باشد، چون رقابت منجر به کاهش ضایعات، کاهش پسماندها، کاهش مصرف انرژی، افزایش کارآمدی و کاهش تخریب‌های محیط زیستی خواهد شد. اگر این ادعا صحت داشت که حذف سازوکار بازار آزاد یا حذف منفعت شخصی و سود از فعالیت‌های اقتصادی، منجر به بهبود محیط زیست شود، شاهد حجم تخریب‎‌های گسترده محیط زیست در سوسیالیسم تجربه شده در جهان نبودیم. اما تخریب‌های گسترده محیط زیستی در کشور‌های سوسیالیستی از ۱۹۱۷ تا کنون، صدق این دعاوی را رد می‌کند.

به همین دلیل شاهد وضعیتی هستیم که هر جا خود سوسیالیسم، مسئولیت اداره امور جامعه را برعهده گرفته است، با مشکلاتی عظیم‌تر مواجه شده است و کارنامه عملکردش در محیط زیست بسیار بدتر بوده است؛ بنابراین قوانین دیگری بر اقتصاد محیط زیست حاکم است که آن را توضیح خواهم داد.


شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از جستارها، کد خبر:۱۴۸۳۹۴، تاریخ انتشار: ۱۱ خرداد ۱۳۹۹، jostarha.com