شعار سال: عضو هیأت علمی دانشگاه تربیت مدرس با بیان اینکه امروز فاصله اجتماعی را به شدت در جامعه خودمان و جهان می‌بینیم، گفت: نهضت‌های دینی بزرگترین آسیب را از تحریف‌هایی می‌بینند که به نام دین صورت می‌گیرد. اینجا است که همه مردم باید حساس باشند و مبادا فکر کنیم کسی از بیرون می‌آید و کمک می‌کند تا وضعی اصلاح شود. همه ما در خانه خودمان باید به اصلاح بپردازیم.

علیرضا بهشتی در چهارمین برنامه عزاداری مجازی حسینیه جماران با عنوان «حسین (ع) و نقد نهادگرایانه حکومت دینی» گفت: بزرگداشت عاشورا را نمی‌توانیم و نباید فراموش کنیم؛ نه به این خاطر که این حادثه مصیبت بار همراه با فجایع انسانی، ناجوانمردی ها، ظلم و ستم در عرصه‌های مختلف بوده باشد. البته بزرگداشت عاشورا می‌تواند و بلکه پسندیده است که با ذکر مصائب آن روز همراه باشد؛ چه از طریق مرثیه خوانی، اشعار، خطابه و منبر و چه از طریق فیلم و هر ابزار هنری و رسانه‌ای دیگر که امروزه خوشبختانه بسیار گسترده‌تر و متنوع‌تر شده است.

عضو هیأت علمی دانشگاه تربیت مدرس افزود: اگر این وقایع همراه نباشد با بحث درباره پیامی که این نهضت برای ما در اکنون دارد، ذکتر مصیبت‌ها این حادثه را زنده نگه می‌دارد که فراموش نشود، اما اثری در زندگی فردی و اجتماعی ما نخواهد داشت. از همین رو فکر کردم می‌توانیم با ابزار تجزیه و تحلیلی که دانش روز در اختیار ما قرار داده و من از میان آن‌ها نهادگرایی جدید را انتخاب کردم برای اینکه این پیام را به عنوان برنامه زندگی خودمان تلقی کنیم، پایبند باشیم و به این وسیله پیروان راستین امام حسین (ع) و ائمه اطهار (ع) و پیامبر گرامی اسلام (ص) و همه پیامبران الهی باشیم.

عاشورا در بستر حکومتی دینی اتفاق افتاد

وی با تأکید بر اینکه عاشورا در بستر حکومتی دینی اتفاق افتاد، اظهار داشت: احساس خطری که امام کردند این بود که انقلاب پیامبر (ص) اگرچه مدت‌ها بود به دست نااهلان افتاده بود، اما این بار در یک بزنگاه تاریخی قرار دارد به آرامی و تحت پوشش بحث بیعت و با شعار‌های دینی و تحت لوای انجام احکام دینی حکومت از حالت خلافت دارد خارج می‌شود به حالت سلطنت در می‌آید. تا اینجا امکان نقد در جامعه اسلامی وجود داشت و آنچه که ما می‌دانیم این است که هر گونه نهادی که نظارت مردم و نقد منتقدان را برتابد به تدریج و به آرامی از بین می‌رود و این نظارت زنده که ما از آن به عنوان امر به معروف و نهی از منکر یاد می‌کنیم از نظام اسلامی رخت بربسته است.

مستبدین انتخابات را برگزار می‌کنند، اما آن را از محتوای خودش خالی می‌کنند

بهشتی ادامه داد: این هم روشی است که مستبدین در طول تاریخ به کار بسته اند. یعنی انتخابات را برگزار می‌کنند، اما انتخابات را از محتوای خودش خالی می‌کنند. اما اینجا قرار بوده این انتخابات از محتوا خالی شده هم کنار گذاشته شود. یعنی آخرین قدم بوده و قرار بوده به صورت وراثت و تعیین هر رهبر توسط رهبر قبلی صورت بگیرد و دیگر خلافت در معنای نحیف دوران معاویه از بین می‌رود و به جای آن سلطنت موروثی خواهد آمد.

وی یادآور شد: آنچه امام حسین (ع) آسیب می‌داند این است که دیگر حکومت نیاز به کسب مقبولیت از سوی شهروندان برای خودش نمی‌بیند، قانون حاکم نیست و افراد وابسته می‌توانند قانون را طوری تفسیر کنند که در مسیر اهداف حاکمان قرار بگیرد و بالأخره اینکه نظارت عمومی و پاسخگویی به کلی از بین می‌رود. این می‌تواند مبنایی قرار بگیرد برای اینکه ما پیام امام حسین (ع) در این زمینه را در نظر بگیریم.

عضو هیأت علمی دانشگاه تربیت مدرس گفت: موقعی که من در خارج از کشور مشغول تحصیل بودم بخشی از کار من به بررسی آراء یک فیلسوف اجتماعی جامعه گرای آمریکایی به نام مایکل والزر مربوط می‌شد و در حین مبحث «نقد اجتماعی» او به ناگهان دیدم که چقدر این بحث‌ها شباهت دارد با آنچه ما در بحث امر به معروف و نهی از منکر داریم. هنوز تحصیلات تمام نشده بود و به ایران آمدم و نوار‌های شهید بهشتی راجع به بحث امر به معروف و نهی از منکر در دیدگاه قرآن را گوش کردم و دیدم بسیاری از چیز‌هایی که تحت عنوان «امر به معروف و نهی از منکر» بوده، امروزه تحت عنوان «نقد اجتماعی» دوباره مطرح می‌شود.

وی افزود: احساس می‌کنم بعد از آشنایی با مفهوم نقد اجتماعی بود که درک کردم چرا امر به معروف و نهی از منکر از اوجب واجبات است و چرا به تعبیر امام حسین (ع) امر به معروف و نهی از منکر بستر اجرای بقیه احکام را فراهم می‌کند و جامعه اسلامی را قوام می‌دهد. این را برای این گفتم که توجه داشته باشیم اگر ما از دانش روز استفاده می‌کنیم نمی‌خواهیم آنچه در دین هست به نفع دانش روز مصادره مطلوب شود بلکه برای فهم عمیق‌تر ابعاد آن به ما کمک می‌کند و طبیعتا به خاطر تلازم عقل و وحی ما منعی هم به لحاظ دینی در این کار نداریم.

بهشتی با اشاره به دیدگاه‌های مایکل والزر، تأکید کرد: این طور نیست که منتقد از بالای برج عاج بخواهد نگاه کند و منتقد اجتماعی یکی از اعضای جامعه است. اگر منتقد و روشنفکری نتواند با زبان مردم صحبت کند طبیعی است که نقد او اثری در جامعه نخواهد داشت. البته بسیاری از منتقدان متخصص هستند و از تخصص خودشان حرف می‌زنند، اما اگر زبان و بیان مناسب را انتخاب نکنند نباید انتظار داشته باشند که بتوانند مخاطبان گسترده‌ای را به فکر وادار کنند.

وی ادامه داد: مصلحان و رهبران مصلحی معمولا موفق هستند که بتوانند با زبان عامه مردم این مباحث نقادانه را بیان و توجه آن‌ها را به خودشان جلب کنند. حتی در قرآن کریم هم مسأله همزبانی منتقد با جامعه بسیار مطرح است. یعنی گفته می‌شود پیامبران انسان‌هایی هستند که در کوچه و بازار مثل شما می‌گردند و زندگی می‌کنند و انسان‌هایی از جنس خودتان هستند. تنها یکی دو مورد فردی از خارج جامعه برانگیخته می‌شود که اتفاقا خیلی موفق نیستند. بنابر این هرچه منتقد از زبان عمومی استفاده کند طبیعی است که منتقدان گسترده تری خواهد داشت.

نقادی مخاطراتی دارد
برای منتقد اجتماعی فرش قرمز پهن نمی‌کنند

عضو هیأت علمی دانشگاه تربیت مدرس اظهار داشت: نقادی مخاطراتی دارد و برای منتقد اجتماعی فرش قرمز پهن نمی‌کنند. مراکز و کانون‌های مختلف قدرت در جامعه با او مقابله می‌کنند و سعی می‌کنند برای او شایعات درست کنند، علیه او افشاگری می‌کنند، سعی می‌کنند که او را مسخره کنند، اهداف و بیان‌های او را به گونه‌ای دیگر وارونه به مردم منتقل کنند و سعنی می‌کنند انگیزه‌های او را به انگیزه‌های شخصی او مرتبط کنند نه انگیزه‌ای که در آن خدمت به جامعه مطرح است. معمولا منتقدان دائم در حال مبارزه هستند، به زندان کشیده می‌شوند و حصر و حبس و تبعید می‌شوند؛ حتی در طول تاریخ دیده ایم که کشته می‌شوند. چنانچه در مورد واقعه کربلا می‌بینیم که جان عزیز خودشان را از دست می‌دهند و خانواده آن‌ها در سختی‌های گوناگون قرار می‌گیرند.

وی یادآور شد: دوگانه انقلاب و اصلاح خیلی مطرح شده و درباره قیام امام حسین (ع) هم وجود دارد. در پرتو نقد اجتماعی ضرورتی ندارد که این را یک دوگانه بدانیم. اگر این طور بیان شود که اصل بر اصلاح است و تلاشگران به طور فردی، گروهی یا کل جامعه سعی می‌کنند از وضعیت موجود به وضعیت مطلوب حرکت کنند. در تعبیر امام حسین (ع) هم آمده که برای اصلاح امت جدّم قیام کرده ام. بنابر این مسأله اصلاح است.

بهشتی تأکید کرد: گاهی بر سر راه اصلاح موانع خطیری وجود دارد که به ناچار باید به انقلاب به معنای دگرگونی‌های بنیادین، نه توسل به خشونت، دست زد. ما در انقلاب اسلامی هم دیدیم که این طور شد. یعنی وقتی نظام شاهنشاهی همه راه‌های اصلاح را حتی بر منتقدین نزدیک به خودش بست، طبیعی است که راه اصلاح بسته شد و برای رفع مانع لازم بود انقلابی صورت بگیرد. بنابر این لازم نیست به دام دوگانه انقلاب و اصلاح بیفتیم و منتقدان همین گونه بوده اند و با توجه به امکانات، پایگاه اجتماعی و میزان یاران خودشان حرکت می‌کردند و بر این اساس که ببینند چه چیزی امروز ممکن‌تر و ضروری‌تر است.

وی افزود: نقد اجتماعی بیش از هر چیز دیگر با مسأله «نظارت عمومی» و پاسخگو بودن حکومت، حاکمان و صاحبان قدرت را متبلور می‌کند. شهید بهشتی می‌گوید هیچ زیربنای اجتماعی از آن زیربنای شوم خطرناک‌تر نیست که انسان‌هایی بتوانند هرچه می‌خواهند بکنند بی آنکه بشود بر آن‌ها خرده گرفت یا آنکه بشود از آن‌ها بازخواست کرد. اینجا شهید بهشتی مسأله پاسخگویی رهبران و مدیران را به عنوان یک دگم که احکام اولیه و ثانویه بر نمی‌دارد مطرح می‌کنند. اجتهاد از نقاط قوت شیعه است، اما این اجتهاد نباید اصول را تغییر بدهد.

عضو هیأت علمی دانشگاه تربیت مدرس گفت: مرحوم آیت الله العظمی صانعی، که چقدر جایشان در جامعه ما خالی است، در بحثی که درباره مسأله دیه و همچنین قصاص می‌کنند عنصر عدالت را وارد می‌کنند و می‌گویند ما نمی‌توانیم حکمی را بپذیریم که با اصل عدالت مغایر باشد و ما می‌دانیم که آیین اسلام آیین عدالت است. شهید بهشتی در جلد دوم کتاب اقتصاد در اسلام این را مطرح می‌کند که اساسا یکی از اهداف مهم زکات و مالیات‌های اسلامی این است که فاصله طبقاتی را در جامعه اسلامی کاهش بدهد و در نتیجه آن یک نوع امنیت اجتماعی به وجود بیاید.

امروز فاصله اجتماعی را به شدت در جامعه خودمان و جهان می‌بینیم

وی ادامه داد: ما امروز فاصله اجتماعی را به شدت در جامعه خودمان و جهان می‌بینیم. کسی مخالف این نیست که سرمایه‌ها در جهت آبادانی و خیر جامعه به کار برده شود، اما نظام سرمایه سالاری که افزودن سرمایه و پول و برای پول هدفش هست نه خدمت به زندگی و معیشت انسان ها، به گونه‌ای شده که فاصله شمال و جنوب که کسی در علوم اجتماعی از آن صحبت نمی‌کرد امروزه دوباره برگشته و ما می‌بینیم که چقدر تفاوت وجود دارد.

نظام‌های استبدادی انقدر مردم را گرفتار معیشت خودشان می‌کنند که نمی‌توانند فراتر از آن به بحث نقد اجتماعی و امثال این‌ها بپردازند

بهشتی افزود: نظام‌های استبدادی انقدر مردم را گرفتار معیشت خودشان می‌کنند که نمی‌توانند فراتر از آن به بحث نقد اجتماعی و امثال این‌ها بپردازند و همه فکرشان این است که چگونه امروز را به فردا برسانند و چگونه نان آور خانواده سرافکنده نباشد. امروزه ما شاهد هستیم در سراسر دنیا این گونه فکر که امکان هرگونه مشارکت اجتماعی را مسدود کرده چقدر گسترده شده است. یعنی همه مجور هستند برای حفظ بقای خودشان بجنگند. الآن مسأله «بقا» است و چگونه زندگی کردن نمی‌تواند در این بستر مطرح باشد.

وی در پاسخ به سؤالی در خصوص اینکه در زمانه امروز ما امر به معروف و نهی از منکر در چه اشکالی می‌تواند متبلور شود، گفت: مرحوم شهید بهشتی در کتاب «باید‌ها و نبایدها» آن را واجب عینی می‌دانند. چنانچه نقد صاحبان قدرت و نظارت و دیدبانی همیشگی خودمان را می‌دانیم. اصولا نهضت‌های دینی بزرگترین آسیب را از تحریف‌هایی می‌بینند که به نام دین صورت می‌گیرد. اینجا است که همه مردم باید حساس باشند و مبادا فکر کنیم کسی از بیرون می‌آید و کمک می‌کند تا وضعی اصلاح شود. همه ما در خانه خودمان باید به اصلاح بپردازیم و هر مقداری که می‌توانیم، وسع و توانایی‌های خودمان را در نظر بگیریم و در راه اصلاح جامعه کوشا باشیم.

شعار سال، با اندکی تلخیص واضافات برگرفته از جماران نیوز، تاریخ انتشار: ۲۸مرداد ۱۴۰۰، کد خبر: jamaran.news/۱۵۲۱۷۳۲