شعار سال: اترک، پنجمین رودخانه مرزی و سیلابی کشور در طول ۶۶۹ کیلومتر مسیر خود در سه استان خراسان رضوی، خراسان شمالی و گلستان، مناظر و رود پیچ‌های بی‌نظیر و گونه‌های نایاب گیاهی و جانوری فراوانی را جای داده است. این رود که سالیان سال نقش بسیار مهمی در حوضه آبریز ایفا کرده، این روز‌ها به دلیل بی‌توجهی‌ها و ساخت‌و‌ساز‌های غیرمجاز در حاشیه آن، خشکسالی‌های اخیر، ورود فاضلاب‌های شهری و صنعتی و سموم کشاورزی همانند سایر منابع آبی و طبیعی کشور حال چندان خوشی ندارد.
این رودخانه که از کوه‌های بلند هزارمسجد، آلاداغ و بینالود در خراسان رضوی سرچشمه گرفته، بی‌آنکه درصدی از آن حفاظت شده باشد در تمام فصول سال از حجم آبدهی بسیار بالایی برخوردار است. رودخانه اترک در طول مسیر خود ضمن عبور از تالاب‌ها و دریاچه‌های بسیار در قوچان، فاروج، شیروان، بجنورد و... مراتع و زمین‌های کشاورزی ده‌ها شهر و روستا از جمله مزارع گندم در منطقه مراوه تپه که به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین و مهم‌ترین منابع تولید گندم در ایران شناخته می‌شوند را سیراب کرده و پس از گذر از خاک ترکمنستان باری دیگر به دریاچه خزر سرازیر می‌شود. شاید برای شما جالب باشد که این رودخانه در ترکمنستان نیز به‌عنوان بلندترین و طولانی‌ترین رودخانه این کشور به‌حساب می‌آید، اما به دلیل تغییرات اقلیمی همانند همتای ایرانی‌اش وضعیت چندان مناسبی ندارد.
به گفته مدیر رودخانه‌ها و سواحل شرکت آب منطقه‌ای خراسان رضوی؛ «طول رودخانه اترک در خراسان رضوی از سرچشمه آن که از کوه‌های هزار مسجد سرچشمه گرفته تا خروجی استان حدود ۱۰۲ کیلومتر می‌باشد. به عبارتی مساحت کل حوضه آبریز این رودخانه حدود ۲۶ هزار و ۵۹۰ کیلومتر است که حدود یک هزار و ۸۵۷ کیلومتر آن، یعنی حدود ۷ درصد در خراسان رضوی و قسمت عمده آن نیز در استان‌های خراسان شمالی و گلستان قرار دارد.»
مهندس محمدرضا صادقی فرد؛ در خصوص آخرین اقدام‌های صورت گرفته جهت حفاظت از رودخانه اترک در خراسان رضوی می‌گوید: «از لحاظ فیزیکی حفاظت از حریم و بستر رودخانه‌ها برعهده اداره آب منطقه‌ای هر استان می‌باشد. مسئولان این حوزه ضمن شناسایی افرادی که اقدام به رها‌سازی پساب فاضلاب و سموم کشاورزی به سمت رودخانه‌ها می‌کنند و یا به‌صورت غیر مجاز اراضی را متصرف شده‌اند، موظفند نسبت به صدور اخطاریه برای فرد خاطی اقدام کرده و رونوشت آن را جهت پیگیری و رفع مشکل پیش آمده به سازمان حفاظت از محیط زیست ارائه دهند. کما اینکه در دوسال اخیر ۴۸ کیلومتر از طول بستر رودخانه اترک در خراسان رضوی تحت تصرف قرار گرفته بود که برای ۱۶۰ مورد اخطار صادر شد و درنهایت به دلیل بی‌توجهی متصرفان با دستور قضایی جهت آزاد‌سازی این مناطق اقدامات لازم صورت گرفت و در حال حاضر نیز ۲۸ هکتار از این اراضی رفع تصرف شده است.» به گفته وی؛ «یکی از راه‌های جلوگیری از تصرفات در حریم و بستر رودخانه‌ها تهیه کاداستر می‌باشد که در سال گذشته حدود ۱۹۳ کیلومتر از طول رودخانه‌های خراسان رضوی در سامانه کاداستر جانمایی شده است. همچنین روی ۲۶۸ کیلومتر رودخانه جهت تعیین حریم حد بستر مطالعه صورت گرفته که حدود ۲۰ درصد آن متعلق به کل آبراه‌ها و مسیر‌های حوضه آبریز در خراسان رضوی می‌باشد و تا دو سال آینده نیز مطالعات به اتمام خواهد رسید.».
اما وقتی خشکسالی صورت می‌گیرد ناخودآگاه حفر چاه‌های عمیق غیرمجاز و تصرفات در بستر رودخانه‌ها افزایش می‌یافته و در نتیجه در مدت زمان اندکی همگان را با مشکلی بزرگ‌تر به نام کم‌آبی دست به گریبان خواهد کرد که مطالعات و مدیریت در خصوص میزان بارندگی‌ها و آبدهی رودخانه‌ها می‌تواند مانعی جهت وقوع هر اتفاق ناخوشایندی باشد.
سد تبارک در تبارک‌آباد خراسان رضوی که از سرشاخه‌های رودخانه اترک بوده و از مراکز مهم مطالعاتی در این زمینه می‌باشد از سال ۷۲ که سنگ بنای احداث آن گذاشته شد تاکنون از سوی کارشناسان آب منطقه‌ای خراسان رضوی مرتب مورد پایش قرار گرفته که اطلاعات به‌دست آمده نیز حکایت از کاهش بارندگی‌ها و تأثیر آن بر خشک شدن رودخانه اترک دارد.
مدیر مطالعات پایه منابع آب خراسان رضوی؛ در این خصوص می‌گوید: «آمار‌های به‌دست آمده از ایستگاه‌های اندازه‌گیری آب سنجی و اندازه‌گیری باران در روستا‌های هی‌هی و پیرانلو در حوضه بالادست سد تبارک حاکی از آن است که در سال آبی ۹۸- ۹۹ مقدار بارندگی در ایستگاه هی‌هی که ایستگاه مبنا می‌باشد حدود ۳۴۲ میلی متر بوده که این مقدار در سال آبی ۱۳۹۹- ۱۴۰۰ به ۲۵/۱۴۵ میلی متر رسیده است که بیانگر ۵۷ درصد کاهش بارندگی‌ها می‌باشد. همچنین متوسط ۱۰ ساله اخیر بارندگی در ایستگاه هی‌هی ۲۷۲ میلی متر بوده است که مقدار کاهش بارندگی امسال با سال آبی که گذشت حدود ۴۶ درصد بوده است. کل بارندگی دراز مدت در ایستگاه هی‌هی حدود ۴۲ درصد و در ایستگاه پیرانلو نیز با حدود ۴۰ درصد کاهش همراه بوده است. همچنین در ایستگاه پیرانلو مقدار بارندگی در سال آبی ۱۳۹۹- ۱۴۰۰ حدود ۵/۱۷۳ میلی متر بوده که نسبت به سال آبی گذشته یعنی ۹۸- ۹۹ حدود ۳۸ درصد کاهش داشته است که مجموع بارندگی‌ها در دو ایستگاه هی‌هی و پیرانلو نسبت به متوسط دراز مدت با ۴۰ درصد کاهش همراه بوده است. همچنین مطالعات و اندازه‌گیری بر میزان آبدهی رودخانه اترک کاهش ۲۱ درصدی بارندگی‌ها در این حوزه را نشان می‌دهد که نسبت به میانگین بلند مدت در سال گذشته حدود ۲۳ درصد می‌باشد.»
دکتر محمود ارجمند شریف؛ با بیان اینکه در فصول سال وقتی بارندگی رخ می‌دهد معمولاً تأثیر آن روی چشمه‌ها و آب‌های زیرزمینی با یک مقدار تأخیر مشاهده می‌شود و درصورت تداوم این روند به قطع تأثیرات خشکسالی‌های سال گذشته و سال‌جاری به مراتب بیشتر از ۳۱ درصد خواهد بود می‌گوید: «در دو سال اخیر از آنجایی که تأثیر کاهش بارندگی و کنترل روان آب‌های فصلی مثل سیلاب نه تنها منجر به بروز مشکلات کم آبی شدید برای ساکنان مردم پایین دست شده بلکه باعث گردیده تا عده بسیاری مبادرت به ساخت و ساز‌های غیر مجاز و حفر چاه‌های عمیق در حریم رودخانه‌ها کنند؛ لذا تهیه سند رسمی به نام دولت جمهوری اسلامی ایران و استقرار گروه‌های گشت و بازرسی در منطقه، مدیریت و مشارکت‌های مردمی، ایجاد بوستان‌های جنگلی در دو طرف رودخانه‌ها به‌عنوان تفرجگاه و استفاده همزمان از رودخانه و فضای سبز که نمونه آن در شهر مشهد مقدس انجام شده می‌تواند راهکار‌های مناسبی جهت ممانعت از زمین خواری و تجاوز به حریم رودخانه‌ها باشد.»
مدیر مطالعات پایه منابع آب خراسان رضوی؛ با بیان اینکه رودخانه‌ها و سیلاب‌ها به‌عنوان رگ‌های دشت‌ها شناخته می‌شود می‌گوید: «در کل سیلاب‌ها متعلق به کوه‌ها و دشت‌ها می‌باشد و هرچه به سمت پایین دست حرکت می‌کنند در زمین فرو رفته و سفره‌های زیرزمینی را تغذیه می‌کنند؛ بنابراین اگر بخواهیم در مناطق خشک از جمله خراسان رضوی سیلاب‌ها و روان‌آب‌هایمان را مدیریت کنیم آسیب زیادی به اکوسیستم منطقه خواهیم زد. زیرا تکیه این مناطق بر آب‌های زیرزمینی است. البته در نواحی مرزی و جا‌هایی را که رودخانه‌ها وارد دریا یا دریاچه‌ها می‌شوند می‌توانیم به گونه‌ای مدیریت کنیم که داخل کشور استفاده شود.» براساس آمار حدود ۴۰ درصد از مسیر اصلی رودخانه اترک در حوزه استحفاظی خراسان شمالی قرار دارد که طبق گزارش‌های رسمی حقابه آن حدود ۱۱ میلیون مترمکعب در سال است. اما متأسفانه به دلیل کاهش بارندگی‌ها، خشکسالی، عدم تحقق حقابه مصوب برای این منبع بزرگ آب سطحی و برداشت بی‌رویه از آب این رودخانه برای مصارف کشاورزی و صنعتی نه تنها اندک امید برای احیای آن به یأس مبدل شده بلکه زیست آبزیان موجود در آن و گیاهان نادری که به‌صورت خودرو در طول مسیر این رودخانه رشد می‌کنند در مقابل دیدگان مسئولان وقت در معرض خطرنابودی شدید قرار گرفته است.


شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از روزنامه ایران، تاریخ انتشار:۲۷ آبان ۱۴۰۰، کد خبر: ۵۹۲۰۳۴، www.irannewspaper.ir