شعارسال: وزیر اسبق کشاورزی و رئیس سابق سازمان محیط زیست به بررسی ابعاد مختلف بحران آب در ایران و چالش‌های پیش‌روی مدیریت منابع آبی پرداخته‌ایم. کلانتری در این مصاحبه از سیاست‌های گذشته انتقاد کرده و راهکار‌های پیشنهادی خود برای حل بحران آب را مطرح می‌کند. او همچنین هشدار می‌دهد که اگر تغییرات اساسی در رویکرد‌ها و تصمیمات اتخاذ نشود، ایران در ۲۰ سال آینده با بحران‌های شدیدتر و ویرانی‌های بیشتر روبه‌رو خواهد شد. این گفتگو به موضوعاتی همچون توسعه پایدار، اصلاح الگو‌های مصرف آب و لزوم توجه به کشاورزی کم‌آب‌بر می‌پردازد.

آقای کلانتری، شما سال‌ها در حوزه مدیریت منابع آب و محیط زیست فعالیت کرده‌اید. به نظر شما، علت اصلی بحران آب در ایران چیست؟ آیا این بحران ناشی از تغییرات اقلیمی است یا تصمیمات اشتباه در حوزه مدیریت منابع آب؟
کلانتری: ببینید، بحران آب در ایران ناشی از یک سری عوامل مختلف است. اول از همه باید به ساختار طبیعی کشور اشاره کنیم. ایران کشوری است که از نظر اقلیمی در منطقه‌ای خشک و نیمه‌خشک واقع شده است. حدود ۷۰ درصد از سطح کشور ما خشک یا نیمه‌خشک است و از این رو، منابع آبی محدودی داریم. بنابراین، اساساً این مسئله در کشور ما یک مسأله طبیعی است که باید با آن کنار بیاییم. اما آنچه که بحران آب را شدیدتر کرده، تصمیمات نادرست مدیریتی است. در واقع، بیشتر بحران آب در ایران به دلیل سوءمدیریت منابع آبی، تصمیمات غلط در پروژه‌های سدسازی و انتقال آب، و البته مصرف نادرست منابع آب است.
در طول سال‌ها، بسیاری از سیاست‌ها به جای تمرکز بر استفاده بهینه از منابع موجود، بیشتر به دنبال توسعه و افزایش مصرف آب بوده‌اند، بدون توجه به محدودیت‌های طبیعی. برای مثال، ساخت سد‌ها و طرح‌های انتقال آب به مناطقی که به لحاظ منابع آبی ظرفیت کافی نداشتند، نتیجه‌ای جز افزایش فشار به منابع آبی کشور نداشته است.

در بحث سدسازی‌ها و پروژه‌های انتقال آب، به نظر شما آیا تنها سیاست‌های اشتباه وزارت نیرو باعث سدسازی‌های گسترده شده و یا منافع عده‌ای هم در این سدسازی‌ها وجودداشت؟
کلانتری:یکی از بزرگ‌ترین اشتباهات در ایران، ساخت سد‌هایی بود که به لحاظ زیست‌محیطی و منابع آب توجیه اقتصادی و فنی نداشتند. مثلاً سد‌های ساخته شده بر روی رودخانه‌هایی که خودشان از ظرفیت آبی محدودی برخوردار بودند، در درازمدت باعث کاهش جریان آب در پایین‌دست و تخریب اکوسیستم‌های آبی شده‌اند. به عنوان مثال، سد کارون ۴ که در اوایل دهه ۸۰ ساخته شد، به دلیل کمبود آب در منطقه و عدم توجه به مسائل زیست‌محیطی و کشاورزی، مشکلات زیادی را برای مردم به وجود آورد.
یکی دیگر از اشتباهات بزرگ، طرح‌های انتقال آب بین حوضه‌ای بود که برای تأمین آب مناطق خشک و کم‌آب نظیر اصفهان، یزد و کرمان مطرح شد. این طرح‌ها بیشتر از آن که به حل بحران آب کمک کنند، به دلیل هزینه‌های سنگین و فشار به منابع آبی سایر مناطق، مشکلات جدیدی ایجاد کرده‌اند. مثلاً طرح انتقال آب از دریای عمان به برخی از مناطق مرکزی کشور که برای تأمین آب شرب و کشاورزی در نظر گرفته شد، نه تنها نتواست نیاز‌های منطقه را تأمین کند، بلکه هزینه‌های فراوانی را در بر داشت و اثرات زیست‌محیطی منفی به دنبال داشت.

 آیا شما معتقدید که این طرح‌ها از ابتدا اشتباه بودند یا در مراحل مختلف اجرایی تغییراتی اعمال شد که باعث این مشکلات شدند؟
کلانتری: باید بگویم که بسیاری از این طرح‌ها از ابتدا اشتباه بودند. این طرح‌ها بر اساس پیش‌بینی‌های نادرست و غیرواقعی از وضعیت منابع آبی و نیاز‌های آبی کشور برنامه‌ریزی شده بودند. به طور مثال، در زمان برنامه‌ریزی برای سد‌های بزرگ، ارزیابی دقیقی از میزان آب در دسترس در طول سال‌های مختلف، به ویژه در شرایط خشکسالی انجام نشد. حتی برخی از این سد‌ها به صورت غیرضروری در مناطقی که به لحاظ منابع آبی محدود بودند ساخته شدند. اما واقعیت این است که در مرحله‌های اجرایی هم مشکلات ادامه پیدا کرد. پس از شروع پروژه‌ها، فشار‌های سیاسی برای تکمیل سریع آنها، مشورت‌های ناقص با کارشناسان و عدم توجه به هشدار‌های زیست‌محیطی باعث شد که مشکلات به طور فزاینده‌ای افزایش یابد.

در حوزه مدیریت منابع آب زیرزمینی و بهره‌برداری از سفره‌های آب زیرزمینی هم ما مشکلات جدی داریم. به نظر شما، علت اصلی این مشکلات چیست؟
کلانتری: مشکل اصلی در بهره‌برداری از منابع آب زیرزمینی، استفاده بی‌رویه و بدون کنترل از این منابع است. در بسیاری از مناطق، به ویژه در دشت‌های مرکزی و جنوبی کشور، بهره‌برداری از آب‌های زیرزمینی به حدی رسیده که عملاً این منابع در حال خشک شدن هستند. یکی از دلایل عمده این وضعیت، توجه نداشتن به ظرفیت‌های واقعی منابع آب زیرزمینی و همچنین مدیریت ناصحیح در صدور پروانه‌های حفر چاه بوده است. در حالی که در خیلی از مناطق، به‌ویژه در بخش کشاورزی، چاه‌ها بدون نظارت و تحت شرایط غیرقانونی حفر می‌شدند و این بهره‌برداری بی‌رویه باعث شده که سطح آب‌های زیرزمینی به شدت کاهش یابد.
همچنین، به دلیل استفاده زیاد از این منابع و عدم وجود روش‌های نوین برای مصرف بهینه آب در کشاورزی، سفره‌های آب زیرزمینی به شدت کاهش یافته‌اند. بسیاری از مناطق ایران از نظر آب‌های زیرزمینی دچار بحران شده‌اند و این امر می‌تواند به تشدید بحران آب در کشور منجر شود. به عنوان مثال، در استان‌هایی مانند یزد، کرمان و اصفهان، سطح آب‌های زیرزمینی به شدت افت کرده و مشکلات کشاورزی زیادی به وجود آورده است.

 در مورد سیاست‌های دولت در بخش کشاورزی، شما چه انتقاداتی دارید؟ آیا وضعیت در دولت پزشکیان نسبت به دولت‌های دیگر فرقی کرده است؟ آیا می‌توانیم به روش‌های جدید کشاورزی برای کاهش مصرف آب و افزایش بهره‌وری روی آوریم؟
کلانتری: سیاست‌های کشاورزی کشور تا حد زیادی بر توسعه اراضی کشاورزی و افزایش تولید تأکید داشته است، اما در بسیاری از موارد، این سیاست‌ها بدون در نظر گرفتن محدودیت‌های منابع آب طراحی شده‌اند. این موضوع باعث شده که فشار زیادی به منابع آبی کشور وارد آید. به ویژه در بخش کشاورزی، کشت محصولات پرآب‌بر مانند برنج و چغندر قند در مناطقی که از منابع آبی محدودی برخوردار هستند، به شدت مصرف آب را افزایش داده است. این سیاست‌ها در حالی اجرا می‌شده که هیچ توجهی به الگو‌های بهینه مصرف آب در کشاورزی نشده است.
در واقع، آنچه که باید به آن توجه کنیم این است که کشاورزی باید به سمت استفاده از فناوری‌های نوین کشاورزی حرکت کند. به عنوان مثال، استفاده از سیستم‌های آبیاری قطره‌ای، استفاده از بذر‌های مقاوم به خشکی و کشت محصولات کم‌آب‌بر از جمله اقداماتی است که می‌تواند در کنار کاهش مصرف آب و افزایش بهره‌وری مؤثر باشد. همچنین، سیاست‌گذاری برای بهینه‌سازی مصرف آب و هدایت آن به سمت مناطق کم‌آب‌بر و همچنین حمایت از کشاورزان برای تغییر الگو‌های کشت، از اهمیت بالایی برخوردار است، اما آنچه مهم است این است که آب کشاورزی باید حداقل ۵۰ میلیارد متر مکعب کمتر شود کشاورزی محدود شود و در کنار آن به بهره‌وری کشا ورزی فکر شود.

 آیا شما به راهکار‌هایی مانند استفاده از آب‌های شور یا آب‌های ژرف برای تأمین نیاز‌های آبی ایران موافقید؟
کلانتری: استفاده از آب‌های شور و آب‌های ژرف، به ویژه برای کشاورزی، باید با احتیاط و دقت انجام شود. آب‌های شور به دلیل اینکه میزان نمک بالایی دارند، نمی‌توانند به راحتی برای کشاورزی مورد استفاده قرار گیرند، مگر اینکه هزینه‌های بالایی برای تصفیه و تبدیل آن‌ها به آب قابل شرب و مناسب برای کشاورزی صرف شود. همینطور، استفاده از آب‌های ژرف نیز به دلیل هزینه‌های بالا و اثرات زیست‌محیطی، نباید به عنوان راهکار اصلی برای حل بحران آب در نظر گرفته شود.
در واقع، این منابع باید تنها به عنوان منابع تکمیلی و در شرایط خاص و در صورت ضرورت مورد استفاده قرار گیرند. استفاده از این منابع می‌تواند به طور موقت مشکلات آب را برطرف کند، اما در بلندمدت نمی‌تواند راه‌حل پایداری باشد. بهترین راهکار همچنان مدیریت بهینه منابع آب، کاهش مصرف و استفاده از فناوری‌های نوین در بخش کشاورزی و صنعت است.
انتقال آب دریا برای صنعت و شرب خوب است و یا در کنار دریا برای گلخانه خوب است، اما برای بخش کشاورزی به شدت هزینه بر است و اقتصادی نیست.

 در خصوص تغییرات اقلیمی که به بحران آب دامن می‌زند، آیا به نظر شما ایران باید چگونه به این تغییرات پاسخ دهد؟
کلانتری:تغییرات اقلیمی، به ویژه کاهش بارش‌ها و افزایش دما، تأثیرات منفی زیادی بر منابع آبی ایران خواهد داشت. اما باید توجه داشت که این تغییرات در کنار سوءمدیریت‌ها، بحران‌های موجود را تشدید کرده است. برای مقابله با تغییرات اقلیمی، ایران باید به طور جدی وارد بحث کاهش مصرف و مدیریت بهینه منابع آبی شود. به علاوه، باید روی پروژه‌های بازسازی اکوسیستم‌های آبی، مانند احیای تالاب‌ها و رودخانه‌ها، سرمایه‌گذاری کند.
همچنین، توسعه زیرساخت‌ها و فناوری‌های جدید در بخش آب، مانند سامانه‌های پیش‌بینی بارش و تحلیل داده‌ها، می‌تواند کمک زیادی به مدیریت بهتر منابع آبی در شرایط تغییرات اقلیمی کند. در کنار این‌ها، آموزش و ارتقاء آگاهی عمومی در خصوص اهمیت حفاظت از منابع آب، باید یکی از اولویت‌های اصلی دولت باشد.

به عنوان آخرین سوال، اگر بخواهید یک پیام به مسئولان کشور در خصوص بحران آب و مدیریت منابع طبیعی بدهید، چه می‌فرمایید؟
کلانتری:به مسئولان کشور توصیه می‌کنم که در تصمیمات خود برای مدیریت منابع آب، دیدگاه بلندمدت و پایدار داشته باشند. باید به جای پروژه‌های مقطعی و پرهزینه، به سمت استفاده بهینه از منابع موجود، اصلاح الگو‌های مصرف، و حمایت از کشاورزی پایدار و کم‌آب‌بر برویم. در این راستا، آموزش عمومی و مشارکت مردم در حفاظت از منابع آب نقش بسیار مهمی دارد. تنها از طریق همکاری همه‌جانبه و استفاده از راهکار‌های علمی و عملی می‌توانیم بحران آب را در ایران مدیریت کنیم.

 استاندار تهران گفته که تامین آب تهران را از طریق انتقال آب از عمان تامین می‌کند در این باره چه نظری دارید؟
کلانتری: نیازی به انتقال آب به تهران نیست، باید آب کشاورزی را کم کنند و آب شرب و ... را باید از آب خاکستری تهیه کنند.

شما معتقدید که توسعه پایدار باشد و اگر نیاز باشد مواد غذایی وارد شود، اما در شرایط تحریم و حتی در جنگ روسیه و اوکراین واردات غلات به شدت سخت شده بود، پوتین روی محصولات صادراتی عوارض گذاشته بود و برخی را هم ممنوع کرده بود.
کلانتری: حتی در زمان دوران اوج جنگ سرد ۳۰ درصد غلات شوروی سابق از آمریکا تامین می‌شد، حتی الان هم کره شمالی اگر پول داشته باشد مواد غذایی مشکلی ندارد. الان ۹۰۰ میلیون تن تجارت جهانی وجود دارد.

 اگر امروز به شما بگویند که یک نفر را اخراج کنید مشکل آب کشور درست می‌شود چه کسی را اخراج می‌کنید؟
کلانتری: من کسی را اخراج نمی‌کنم قانون را عوض می‌کنم، تصمیم گیری و تخصیص آب باید زیرمجموعه سازمان برنامه و بودجه باشد و مثل بودجه آب کشور را هم تخصیص دهند و وزارت نیرو هم مجری باشد، در بخش کشاورزی هم وزارت جهاد کشاورزی مجری می‌شود.
 برداشت اضافه از آب‌های زیر زمینی در دوره وزارت شما هم اتفاق افتاد شما چرا جلویش را نگرفتید؟

کلانتری: قانون که اشتباه باشد برداشت بی‌رویه هم رخ می‌دهد، در دوره دولت موسوی ۲ میلیارد متر مکعب، دوره هاشمی ۸ میلیارد و دوره خاتمی ۳۲ میلیارد متر مکعب برداشت اضافه انجام شد.

در دوره خاتمی شما وزیر بودید چطور نتوانستید جلویش با بگیرید؟
کلانتری: کشاورزی مصرف کننده آب است اگر در سایه بی قانونی هر چقدر وزارت نیرو آب بده بخش کشاورزی اتفاقا استقبال می‌کند و باید قانون سال ۱۳۶۱ توزیع عادلانه آب باید اصلاح شود.

دولت آقای پزشکیان را چگونه می‌بینید؟ به ویژه در حوزه کشاورزی؟
کلانتری: فرقی نکرده همان رویه قبل است و همه به فکر توسعه هستند بدون
اینکه به منابع آب فکری بکنند، همه به فکر افزایش تولید هستند بدون توجه به پایداری منابع.

اگر بخواهید توصیه‌ای داشته باشید برای نجات بحران آب کشور بگویید.
کلانتری: من توصیه به مردم نمی‌کنم بلکه توصیه به دولت و حکمرانان می‌کنم و باید برگردیم به ۵۰ میلیارد متر مکعب کاهش مصرف.

 با این سیاست‌های آبی و کشاورزی، وضعیت ۲۰ سال آینده کشور را چگونه می‌بینید؟
کلانتری: ایرانی ویران.

بیشتر توضیح می‌دهید؟
کلانتری: کشاورزی که منابع آبی ندارد، کشاورزی در شرق البرز و زاگرس تعطیل است.

شعارسال با اندکی اضافات و تلخیص برگرفته از فارس، تاریخ انتشار: 15اردیبهشت1404، کدخبر:1746455142219175214، farsnews.ir