شعار سال: وابستگی صنعت نشر به کاغذ وارداتی موجب شده هرازچندگاه با بالارفتن قیمت دلار، دست و دل ناشران و خریداران کتاب بلرزد؛ آنچنان‌که در ماه‌های اخیر این موضوع موجب نگرانی تولیدکنندگان و مخاطبان کتاب شده است و دولت را واداشته با در نظر گرفتن تسهیلاتی به واردات انواع کاغذ در چندین نوبت اقدام کند یا به احتکارکنندگان هشدار دهد.

علاوه‌بر افزایش تولید کاغذ داخلی که متاسفانه تاکنون محقق نشده، راه‌های دیگری برای برون رفت از چالش‌های پیش‌روی صنعت نشر وجود دارد که از جمله آنها می‌توان به گسترش کتاب الکترونیک اشاره کرد؛ رویکردی که در صورت حمایت و اجرایی شدن با حسابی سرانگشتی موجب خواهد شد میلیاردها تومان در صنعت نشر صرفه‌جویی شود. طبق آمارهای رسمی، در سال نزدیک به ۷۵ هزار عنوان کتاب به چاپ می‌رسد که با توجه به تنوع ژانر‌ها از مجموعه‌ شعر و آثار کودکان با تعداد صفحات معدود، تا رمان‌های چندصد صفحه‌ای را در برمی‌گیرد. از این‌رو اگر به صورت میانگین تعداد صفحات کتاب را ۲۰۰ و شمارگان آن را هزار نسخه درنظر بگیریم می‌توان محاسبه کرد که حدودا چند بند کاغذ در سال برای تولید کتاب مصرف می‌شود.

با توجه به اینکه هر کتاب با مشخصات فرض شده بدون در نظر گرفتن پرتی ۱۳ بند کاغذ مصرف می‌کند، می‌توان گفت در سال حدود ۹۷۵ هزار بند کاغذ برای تولید کتاب به‌کار گرفته می‌شود. بنا به قیمت روز کاغذ تحریر برای هر بند ۱۱۰ هزار تومان، مبلغ ۱۰۷ میلیارد تومان به دست می‌آید. با توجه به اینکه در کشورهای توسعه یافته هم‌اکنون نزدیک به نیمی از کتاب‌های تولیدی از جنس کتاب‌های الکترونیکی است می‌توان انتظار داشت در شرایط ایده‌آل در کشورمان نیز حدود نیمی از هزینه برآورد شده کاغذ یعنی حدود ۵۳ میلیارد تومان صرفه‌جویی شود. گذشته از این با توجه به اینکه قیمت تمام شده کتاب‌های الکترونیک به‌دلیل حذف عواملی چون چاپخانه، حمل‌و‌نقل و توزیع کاسته می‌شود انتظار می‌رود قیمت تمام شده کتاب کمتر و به تبع استقبال از این آثار زیادتر شود که سرانجام به افزایش سرانه مطالعه خواهد انجامید.

موانع اقتصادی

سیستم‌های اقتصادی به‌طور عام و بازار کتاب به صورت خاص، تابعی تک متغیری نیستند؛ از این‌رو برای درک و پیش‌بینی چنین فرآیندهایی نیازمند نگاهی همه‌جانبه‌ هستیم. اگرچه حذف کاغذ می‌تواند در کاهش هزینه تمام شده در فرآیند تولید کتاب نقش مثبتی ایفا کند ولی لازم است درنظر گرفته شود که با حذف این عامل چه شغل‌هایی تحت تاثیر قرار خواهند گرفت. با حذف کاغذ، چاپخانه‌ها با کار کمتری مواجه خواهند بود از این‌رو احتمال بیکار شدن تعدادی از کارگران وجود دارد. همچنین صنعت حمل‌و‌نقل که بخشی از فرآیند توزیع کتاب را به‌عهده دارند، متضرر شود. علاوه‌بر حذف بخش توزیع که وظیفه رساندن کتاب به کتابفروشان را دارد، خود کتابفروشان، بزرگ‌ترین بازندگان این بازی خواهند بود. با حذف نیمی از کتاب‌های فیزیکی و ارتباط مستقیم ناشر و مخاطب این بخش مهم با رکودی جدی مواجه خواهد شد مگر اینکه این تحولات به آرامی روی دهد و هرکدام از بخش‌های یادشده خود را با موقعیت جدید وفق دهند و درصدد بازنگری در شیوه کار خود برآیند یا شغل جدیدی با توجه به شرایط به وجود آمده برای خود تعریف کنند.

موانع تکنولوژیک

مشکلات نرم‌افزاری و سخت‌افزاری از جمله معضلاتی بوده که در سال‌های اخیر موجب شده ناشران کمتر اشتیاق به سمت دیجیتالی شدن داشته باشند. کپی کردن آسان محتویات کتاب‌های الکترونیکی و خلأ و کم‌توجهی قانونی برای مقابله با سارقان آثار پرفروش که هم‌اکنون حتی نسخه‌های فیزیکی را شامل می‌شود و نبود دستگاه‌های کتابخوان بومی انگیزه ناشران و مولفان را برای گرویدن به این شیوه انتشار کمترمی‌کند؛ عواملی که خوشبختانه در سال‌های اخیر تا حد زیادی برطرف شده و با طراحی سامانه‌های مطمئن فروش و همچنین ساخته شدن برندهای وطنی بوک‌ریدرها با قیمت کمتر، بستر مناسب‌تری برای عرضه کتاب‌های الکترونیکی فراهم می‌شود. هرچند با وجود همه اینها هنوز به‌قدر کافی این نوع نشر میان مردم همه‌گیر نشده است که دلایل آن را باید در جنبه‌های فرهنگی جست‌وجو کرد.

موانع فرهنگی

بخش مهمی از جامعه فرهنگی در کشور ما متعلق به گروه سنی‌ است که دوران میانسالی را پشت‌سر گذاشته است. برای این‌ گروه استفاده از تکنولوژی‌های جدید گاه دشوار و در صورت فراگیری، عملی غیرصمیمانه و نامانوس به‌شمار می‌رود. آمیختگی بوی کاغذ با روح واژگان برای بسیاری حسی نوستالژی ایجاد می‌کند که صفحه نمایشگر کتابخوان‌های الکترونیکی فاقد این خصوصیت است. گذشته از این حس مالکیت و احساس تشخصی که خواننده کتاب کاغذی با قرار دادن اثر در کتابخانه شخصی‌اش ایجاد می‌کند با ابزار جدید ارضا نمی‌شود. این موضوع به اهل مطالعه ایرانی محدود نمی‌شود بلکه تقریبا در تمام جهان عمومیت دارد آنچنان‌که طبق نتایج تحقیقی که اخیرا در مجله الکترونیک مارکت منتشر شده است، ظاهرا احساس بیشتر مالکیت به کتاب‌های چاپی یکی از موانع گسترش بازار کتاب‌های الکترونیکی محسوب می‌شود. شرکت‌کنندگان در این مطالعه حتی از خاطرات خود درباره کتاب‌های قدیمی و رنگ وبوی خاص آنها اظهار نظر کردند.

حتی شرکت‌کنندگان در نظرسنجی‌های انجام شده ازسوی محققان اظهار داشتند که مجموعه کتاب‌های خریداری شده نشان‌دهنده شخصیت و هویت افراد است. به عبارت دیگر مردم با سلیقه‌های مختلف سعی می‌کنند کتاب‌های خاصی را بخرند تا هویت و شخصیت خود را به دیگران نشان دهند. شرکت‌کنندگان به این نکته نیز اشاره کردند که کتاب‌های الکترونیک نسبت به انواع چاپی هویت ندارند. آنها می‌گویند وقتی یک کتاب الکترونیک خوانده می‌شود معمولا چیزی از آن نمی‌ماند و باید پاک شود ولی کتاب‌های چاپی تازه بعد از خوانده شدن ارزش پیدا کرده و حتی در خیلی موارد به عنوان تزئین خانه‌ها استفاده می‌شوند. به نظر می‌رسد اقتصاد نشر به‌رغم موانع یادشده، با توجه به مشکلات ارزی و وابسته بودن صنعت نشر به تکنولوژی و موادخام خارجی نیازمند آن است که به موضوع کتاب الکترونیک نه فقط به‌عنوان یک راهکار موازی که به مثابه عامل نجاتی در دریای مواج اقتصادی نگاه کند بلکه از این‌راه بازماندگان محدود اهل مطالعه را نیز در گرداب مالی از دست ندهد.

سایت شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از روزنامه دنیای اقتصاد ، تاریخ انتشار 9 تیر 97، کدمطلب:۳۴۰۶۹۴۸، www.donya-e-eqtesad.com