شعارسال: امروزه خسارت‌های ناشی از مخاطره‌های طبیعی و انسانی به محیط و کالبد شهرها سبب شده مفهوم تاب‌آوری برای کاهش آثار سوانح به حوزه‌ای مهم در عرصه مدیریت بحران تبدیل شود. همچنین، بسیاری از سازمان‌های دولتی و غیردولتی تقویت تاب‌آوری گروه‌ها و جوامع را در اولویت قرار داده و به وسیله تحقیق، تهیه و توسعه برنامه‌ها و اقدامات آموزشی به مدیریت حوادث پرداخته‌اند. شهر تهران به دلیل وجود گسل‌های فعال روزانه در تهدید وقوع زلزله هست و به دلیل شرایط خاص مانند جمعیت بالا، تمرکز اکثر مراکز اداری و اقتصادی و وجود مکان‌های فرسوده و پرتراکم در زمره مراکز حساسی بوده که در معرض خطرات طبیعی ناگوار قرار دارد. در چنین شرایطی، مدیریت بحرانی در نظر است که پاسخ‌گوی این وضعیت باشد. در این میان، تاب‌آوری از جدیدترین مباحث حایز اهمیت مربوط به این حوزه است. هدف این نوشتار بررسی وضعیت تاب‌آوری شهر تهران در برابر زلزله و ارایه راهکار برای افزایش تاب‌آوری در این کلان‌شهر است. .

پیشینه تحقیق

نهادهای فعال در زمینه کاهش خطرات در برابر سوانح بیشتر فعالیت‌های خود را بر دستیابی به جامعه تاب‌آور در برابر مخاطرات متمرکز ساخته‌اند. در واقع، حرکت اولیه در خصوص تاب‌آوری شهر از سال 2005م شروع گردید. چارچوب طرح هیوگو برای عمل در سال‌های 2005 تا 2015م به تصویب استراتژی بین‌المللی کاهش بحران سازمان ملل متحد رسید که خود حرکتی مثبت در زمینه تاب‌آوری محسوب می‌شود. از زمان تصویب این لایحه قانونی، هدف اصلی برنامه‌ریزی برای مخاطره و کاهش خطر بحران به نحوی بارز به سمت تمرکز روی ایجاد تاب‌آوری در جوامع گرایش پیداکرده است. برنئو و همکاران در سال 2004م در تحقیقی با عنوان چارچوب ارزیابی کمی و بهبود تاب‌آوری جوامع در برابر زلزله، چارچوبی مفهومی برای تعریف تاب‌آوری جوامع در برابر زلزله ارائه می‌دهند. این چارچوب مفهومی متکی بر اندازه‌گیری تاب‌آوری و مشتمل بر احتمال کاهش تضمین‌ها، کاهش پیامدهای ناشی از تضمین‌ها و کاهش زمان بازیابی است. این چارچوب شامل 4 بعد فنی، سازمانی، اجتماعی و اقتصادی در رابطه با تاب‌آوری هست که در نهایت، به ترسیم نمودار سیستم وظایف مورد نیاز برای رسیدن به اهداف منتهی شده است (1). گادزچاک(2003م) در مقاله‌ای با عنوان کاهش مخاطرات شهری در راستای ایجاد شهرهای تاب‌آور با سیاست کاهش خطرپذیری و با یک ابتکار عمل، گسترش سیستم‌های انعطاف‌پذیر شهری، آموزش‌وپرورش و افزایش همکاری میان گروه‌های حرفه‌ای درگیر در ساختمان‌های شهری را در اولویت قرار دادند (2). قنبری و همکاران در سال 1395م در مقاله‌ای با عنوان ارزیابی میزان آسیب‌پذیری شبکه معابر شهری در برابر زلزله در تبریز دریافتند که از کل مساحت خیابان‌ها، 6 درصد از آسیب‌پذیری بسیار بالا، 22 درصد آسیب‌پذیری بالا، 34 درصد از میزان آسیب‌پذیری متوسط، 28 درصد از آسیب‌پذیری کم و 10 درصد از آسیب‌پذیری بسیار کمی برخوردارند (3).

تاب‌آوری شهری در برابر زلزله؛ معیارهای ارزیابی

معیارهای ارزیابی تاب‌آوری شهرها در برابر زلزله عبارتنداز:

1-آگاهی: این معیار شامل میزان آگاهی شهروندان در خصوص خطر وقوع زلزله؛ میزان آگاهی شهروندان از خسارت احتمالی وارده هنگام وقوع؛ آگاهی شهروندان از میزان مقاومت ساختمان‌هایشان در برابر وقوع و اطلاعات شهروندان از وجود امکانات امداد در زمان وقوع است.

2-نگرش: میزان توجه شهروندان به مقاومت خانه در برابر زلزله هنگام خرید خانه است.

3-سرمایه اجتماعی: این معیار شامل میزان اعتماد شهروندان به نهادهای شهرداری، مدیریت بحران و هلال احمر در حل مسایل و مدیریت بحران ناشی از زلزله است.

4-کیفیت و تراکم: میزان کیفیت ساختمان‌ها و مقاومت آن‌ها و تراکم ساختمانی و انسانی است (4).

اقدامات مقاوم‌سازی و افزایش ایمنی در تهران

1- با توجه به اعمال آیین‌نامه ساخت‌و‌ساز ایمن و مقاوم در برابر زلزله(آیین‌نامه 2800) از آغاز دهه ۷۰ هخ تمامی ساختمان‌های دارای مجوز از شهرداری، از آن تاریخ به بعد به لحاظ مقاومت سازه در برابر زلزله محتمل محاسبه شده و ساختمان‌هایی که از آن تاریخ با اجرای مناسب احداث شده‌اند، در برابر زلزله مقاوم هستند. البته، اجرای صحیح ساختمان‌های فلزی یا بتنی هر یک نکات فنی خود را دارد که در برخی موارد بر اثر اجرای ضعیف و کمبود نظارت‌ها ممکن است برخی ساختمان‌های جدید نیز به لحاظ مقاومت مشکلاتی داشته باشند.

2- در خصوص اجرای سیاست‌های تاب‌آوری شهر و غلبه بر بافت فرسوده، شورای شهر و شهرداری تهران در سال‌های اخیر نسبت به اعطای مشوق‌های نوسازی و تجمیع ریزدانه‌ها (واحد مسکونی کوچک) اقدام کرده است و بخش قابل‌توجهی از نوسازی مکان‌های فرسوده شامل ایجاد این تسهیلات از سوی شهرداری تهران هست. نکته قابل‌توجه این است که ساختمان‌های مسکونی متعلق به مردم و بخش خصوصی باید مقاوم‌سازی و نوسازی شوند و شهرداری تهران و نهادهای مالی و بانکی تنها می‌توانند تسهیلات و مشوق‌هایی را برای تسریع در این روند اعطا کنند.

3- طرح «مدرسه آماده» با هدف افزایش آمادگی و ایمنی مدارس شهر تهران در مواجهه با حوادث در ۱۰۰۰ مدرسه این شهر در حال اجرا است و طی آن مخاطرات غیرسازه‌ای مدارس، ارزیابی و برنامه کاهش مخاطره ارایه می‌شود. پس از تکمیل سند مخاطره هر مدرسه توسط کارشناس آتش‌نشانی و گروه مدیریت بحران مدرسه، اطلاعات جمع‌آوری‌شده در سامانه «مدرسه آماده» وارد شده و بر اساس امتیاز به‌دست‌آمده، مدرسه در یکی از 3 سطح قرمز (دارای خطرپذیری بالا)، زرد (خطرپذیری متوسط) و سبز (خطرپذیری پایین) قرار می‌گیرد.

4- شناسایی، ایجاد و تغییر فضاهای تخلیه امن، احداث شهرک اسکان اضطراری بلندمدت، توسعه و سازمان‌دهی گروه‌های داوطلب مدیریت بحران محلات، ارتقای فرهنگ ایمنی و آموزش شهروندان، توسعه و تجهیز پایگاه‌های مدیریت بحران و به‌روزرسانی بانک جامع اطلاعات مکان‌محور از جمله دیگر پروژه‌های پیشنهادی است که به افزایش توان آمادگی و مقابله شهر تهران نظر دارد (5).

5- افتتاح مرکز تاب‌آوری بحران شهر تهران: این مرکز به عنوان یک مجموعه علمی و تخصصی در حوزه کاهش خطرپذیری بر اساس دانش روز و تجارب جهانی و با هدف فراهم‌سازی بستر پژوهش، ارتقای جایگاه مدیریت بحران شهر تهران و ترسیم راهبردها و طرح‌های اصولی در 1394هخ راه‌اندازی شد و بر اساس روش‌ها و استانداردهای رایج در جهت رفع نیازهای مدیریت بحران در سطح ملی و منطقه‌ای فعالیت می‌کند. برنامه جهانی «شهرهای تاب‌آور» تحت‌نظر و هماهنگی دبیرخانه سازمان ملل برای ترسیم استراتژی جهانی کاهش خطرپذیری سوانح طراحی شده و هدف آن، کاهش خطرات و آثار منفی بحران‌های ناشی از سوانح در مناطق شهری است. شهر تهران نیز به عضویت این پویش جهانی درآمده‌ است. این مرکز از ظرفیت نیروهای متخصص و دانشگاهی کشور در قالب «شورایی ملی» برای ترسیم خط‌مشی‌ها، راهبردها و طرح‌های اجرایی بهره گرفته و به کانونی علمی– پژوهشی به منظور توسعه مدیریت بحران در تهران، کشور و منطقه تبدیل می‌شود (6).

هنگام وقوع زلزله؛ مشکلات شهر تهران

1- با توجه به گسل‌های مهمی مانند مشا یا گسل شمال تهران و احتمال زلزله بالای ٧ ریشتری در تهران، طراحی‌هایی که بر اساس آیین‌نامه ٢٨٠٠ انجام ‌شده، پاسخگو نیست.

2- با توجه به لوله‌کشی گسترده گاز در تهران از مشکلات اساسی در هنگام وقوع زلزله آتش‌سوزی و تلفات گسترده است که تاکنون تدابیری برای این مساله اتخاذ نشده است.

3- ٧٠٠ مدرسه از ٢٥٠٠ مدرسه دولتی در تهران ناایمن هستند و باید بازسازی شوند.

4- ٤‌(چهار) هزار ساختمان دولتی در شهر تهران ناایمن بوده که هنوز اقدامی برای ایمن‌سازی آن‌ها نشده است.

افزایش تاب‌آوری؛ ارایه راهکار

1-توانمندسازی شهروندان از طریق فرهنگ‌سازی و آموزش‌های مهارتی به منظور استفاده از توان مشارکت شهروندان برای مقابله با سوانح طبیعی مانند زلزله،

2-شناخت آسیب‌پذیری شهر در برابر حوادث و شناخت ظرفیت‌های بالفعل و بالقوه شهر برای افزایش تاب‌آوری،

3-ایجاد مشوق‌های مالی برای بهسازی مکان‌های فرسوده،

4-توجه به نیازهای اساسی شهروندان پس از وقوع بحران مانند تغذیه، سرپناه و بازسازی زیرساخت‌های آسیب‌دیده از نکات مهم در افزایش تاب‌آوری است.

منابع

1- Bruneau, M. (2004). Framework to quantitatively evaluate and enhance the seismic resilience of communities. 13th Word Conference on Earthquake Engineering, Vancouver, Canada, 733-752.

2- Godschalk, D. 2003. Urban Hazard Mitigation: Creating Resilient Cities. Natural HazardReview.

3- قنبری، ابوالفضل، سالکی ملکی، محمدعلی، قاسمی، معصومه، (1395هخ)، ارزیابی میزان آسیب‌پذیری شبکه معابر شهری در برابر زمین‌لرزه(نمونه موردی: شهرک باغ‌میشه تبریز). مجله جغرافیا و مخاطرات محیطی، سال 5، شماره 18.

4- غفاری، عطا، پاشازاده، اصغر، آقایی، واحد، (1394هخ)، سنجش و اولویت‌بندی تاب‌آوری شهری در مقابل زلزله(نمونه موردی شهر اردبیل و مناطق چهارگانه آن)، فصلنامه جغرافیا و مخاطرات محیطی.

5- عصر ساختمان، (1396هخ)، طرح تاب‌آوری تهران در برابر زلزله.

6- سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران، (1394هخ)، برگرفته از: http://tdmmo.tehran.ir/

سایت شعارسال، با اندکی اضافات و تلخیص برگرفته از سایت شمس، تاریخ انتشار: 24تیر1397 ، کدخبر: 182234: www.npps.ir