اهمیت این موضوع در ایران برای نخستین بار در زمان برقراری مناسبات تجاری با دیگر کشورها احساس شد زیرا در آن هنگامه به دلیل تعامل با آنها، واژگان و ادبیات سرزمین های گوناگون به زبان فارسی راه یافت. بنابراین انجمنی برای رسیدگی به وضعیت واژگان نوظهور در رسته ها و امور نظامی با تلاش نمایندگان وزارتخانه های جنگ، معارف، اوقاف و صنایع مستظرفه در 1303 خورشیدی تشکیل شد.

این انجمن به منظور غنای زبان و ادب فارسی تشکیلاتی چون انجمن وضع لغات و اصطلاح های علمی را پایه گذاری کرد و به پایگاهی برای فعالیت های پژوهشی دانشجویان تبدیل شد و سالیان متمادی در این زمینه به فعالیت پرداخت تا این که چندین سال بعد با ورود بی شمار واژه های عربی به زبان فارسی، ادب دوستان برای حفظ این میراث ارزشمند به راهکاری اندیشیدند و بدین سبب در 29 اردیبهشت 1314 خورشیدی سازمان فرهنگستان را بنیان نهادند که بعدها به فرهنگستان یکم مشهور شد.

این نهاد برای پیشبرد اهداف خود گروه های تخصصی چون گروه «لغت، اصطلاحات پیشه، کتب قدیم، اصطلاحات ولایتی، راهنما و خط، فرهنگ فارسی، واژه گزینی، گردآوری واژه ها، دستور زبان، جغرافیا و دستور» را ایجاد کرد. در این میان وزارت معارف به منظور سرعت بخشیدن به این امر انجمن های مختلفی را تشکیل داد که آکادمی طبی نخستین گام در این مسیر بود. جلسه های آکادمی با شرکت چند تن از پزشکان مشهور شکل می گرفت و در آن زمان بود که واژه فرهنگستان به جای واژه خارجی «آکادمی» برگزیده شد.

«تصویب دو هزار واژه، انتشار نامه فرهنگستان، پایه گذاری انجمن ادبی فرهنگستان و تشکیل کمیسیون های تخصصی زبان شناسی، باستان شناسی، قواعد دستور و زبان، تئاتر، موسیقی و ترانه ها» از جمله فعالیت های ادبی فرهنگستان یکم به شمار می رفت.

اما دیری نپایید که این نهاد در زمینه جایگزینی واژگان فارسی و خلاصه نویسی با مشکل رو به رو شد، بنابراین دولت وقت در 1333 خورشیدی به فعالیت آن پایان بخشید اما پس از مدتی دوباره احساس نیاز به وجود فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی سبب شد تا در 1347 خورشیدی فرهنگستان زبان ایران مشهور به فرهنگستان دوم با هدف ایجاد گروه آموزشی زبان شناسی در برابر هجوم واژه های بیگانه شکل بگیرد.

پژوهشکده های واژه گزینی، گردآوری واژه های فارسی، زبان های باستانی و میانه و دستور؛ از جمله اقدام هایی محسوب می شد که این نهاد فرهنگی انجام داده است این روند ادامه داشت تا آن در 1360 هجری خورشیدی با ادغام 11 مرکز و سازمان تحقیقاتی که فرهنگستان دوم نیز جزو آن ها بود، موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی بنیانگذاری شد و فرهنگستان سوم برپایه مصوبه مجلس شورای اسلامی با هدف قانون استفاده نکردن از واژگان بیگانه در دوم مرداد 1369هجری خورشیدی شکل گرفت.

بنابراین به دعوت وزارت فرهنگ و آموزش عالی، فرهنگستان زبان و ادب فارسی نخستین جلسه خود را در 26 شهریور 1369 خورشیدی در نهاد ریاست جمهوری تشکیل داد.

این نهاد هدف هایی همچون «حفظ قوت و اصالت زبان فارسی به عنوان یکی از ارکان هویت ملی ایران و زبان دوم عالم اسلام و حامل معارف و فرهنگ اسلامی، پروردن زبانی مهذب و رسا برای بیان اندیشه های علمی و ادبی و ایجاد انس با معارف تاریخی در نسل کنونی و نسل های آینده، رواج زبان و ادب فارسی و گسترش حوزه و قلمرو آن در داخل و خارج کشور و ...» را پیگیری می کند.

فرهنگستان زبان و ادب فارسی نهادی فرهنگی محسوب می شود که در طول سالیان فعالیت خویش در راه پاسداری از این گنجینه ارزشمند گام برداشته و امید است تا با یاری تمامی افراد جامعه بتوان این زبان پویا را به نیکی پاس داشت و برای نسل های آینده به میراث گذاشت.

پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا در سالروز تشکیل این نهاد فرهنگی به گفت و گو با «حسن ذوالفقاری» مدیر گروه ادبیات فرهنگستان زبان و ادب فارسی و استاد این رشته در دانشگاه تربیت مدرس پرداخته است.

مدیر گروه ادبیات فرهنگستان زبان و ادب فارسی در ارتباط با هدف ها و وظایف اصلی فرهنگستان زبان و ادب فارسی بیان داشت: مهم ترین هدف این نهاد حفظ و صیانت از زبان فارسی است و در این زمینه فعالیت های متعددی چون واژه سازی را انجام می دهد و در آن گروهی با عنوان «واژه گزینی» با 70 کارگروه به فعالیت می پردازند. این گروه واژه های بیگانه را شناسایی می کند و اگر نیاز به برابرهایی باشد، استادان جایگزین هایی را پیشنهاد می دهند، این برابرها در شورای واژه گزینی مصوب خواهد شد و پس از آن به نقد و بررسی صاحب نظران خواهد رسید اما این امکان وجود دارد تا واژه های بهتری از طرف متخصصان و مردم پیشنهاد شود که در این صورت نیز این واژه ها مورد بررسی قرار می گیرند. تقویت فرهنگ های پایه از دیگر وظایف فرهنگستان محسوب می شود که در این زمینه سه گروه وجود دارد. فرهنگ جامع زبان فارسی در دو جلد، دانش نامه ادب فارسی در شش جلد و دانش نامه شبه قاره از دیگر فعالیت های فرهنگی این فرهنگستان است.

این استاد زبان و ادبیات فارسی در ادامه تصریح کرد: برای مثال احیای نسخه های خطی و تصحیح آنها در گروه تصحیح متون انجام می شود، همچنین توجه به مسایل مربوط به آموزش زبان فارسی در کتاب های درسی، غیر درسی و مطبوعات در ارتباط با گروه آموزش زبان فارسی است، ثبت گویش ها در منطقه های مختلف ایران به وسیله گروه گویش شناسی در این فرهنگستان صورت می پذیرد. این نهاد فرهنگی به دلیل ارتباط خوبی که با بنیاد سعدی دارد به عنوان یک یاور و مددکار در کنار آن به حفظ و ترویج رشته های زبان فارسی در خارج از مرزهای ایران می پردازد.

وی با بیان اینکه گروه های مختلف در این فرهنگستان هرکدام دارای انتشاراتی مخصوص به خود هستند، اظهار داشت: گروه واژه گزینی فرهنگ واژه های مصوب را هرسال در گروه های تخصصی با عنوان «هزار واژه» منتشر می کند. به عنوان نمونه هزار واژه تخصصی شامل فیزیک، شیمی و ... می شود. گروه فرهنگ نویسی فرهنگستان کتاب های هر گروه را به چاپ می رساند که البته این امر به وسیله متخصصان هر بخش صورت می پذیرد. گروه ادبیات معاصر و انقلاب اسلامی نیز به معرفی و پژوهش دامنه دار و عمیق در این دو برهه می پردازد. گروه دیگری که فرهنگستان زبان و ادب فارسی با آن همکاری می کند، ادبیات تطبیقی به شمار می رود که به پژوهش هایی در زمینه ادبیات تطبیقی ایران با دیگر ملت ها اهتمام می ورزد. در گروه شبه قاره، دانش نامه شب قاره تهیه می شود. به طور کل این فرهنگستان دارای 13 گروه است که هرکدام در مسیر تحقق هدف های آن گام برمی دارند.

حسن ذوالفقاری با بیان اینکه فرهنگستان زبان و ادب فارسی علاوه بر وظایف اصلی که عنوان شد، فعالیت های پژوهشی و آموزشی نیز انجام می دهد، یادآور شد: از جمله فعالیت های آموزشی این فرهنگستان، جذب دانشجویان در رشته واژه گزینی در پژوهشکده این نهاد است تا آنان بتوانند در دوره کارشناسی ارشد از مهارت بسیاری برخوردار شوند. برگزاری کلاس های آموزشی در زمینه های مختلف هم صورت می پذیرد و کتابخانه فرهنگستان یکی از کتابخانه های تخصصی جامع در کشور محسوب می شود که تمام اثرهای ادبی را در خود جای دارد و مرجعی برای محققان در زمینه های ادبیات و زبان فارسی به شمار می رود. پشتوانه علمی این نهاد، شورای فرهنگستان است که اعضای پیوسته و وابسته دارد که به پیشنهاد رییس فرهنگستان و حکم رییس جمهوری انتخاب می شوند. این اعضا از برجسته ترین ادیبان، نویسندگان و زبان شناسان کشور برگزیده شده اند و با تشکیل جلسه در سیاست گزاری های این نهاد نقش مهمی ایفا می کنند. یکی از مزایای فرهنگستان وجود شورای علمی اعضای وابسته و پیوسته قدیم محسوب می شود که از برجسته ترین نخبگان و چهره های ماندگار کشور تشکیل شده اند. این فرهنگستان مجله های علمی- پژوهشی معتبر کشور را چون «نامه فرهنگستان»، «فرهنگ نویسی»، «انقلاب اسلامی»، «شبه قاره» و «ادبیات تطبیقی» نیز منتشر می کند.

مدیر گروه ادبیات فرهنگستان زبان و ادب فارسی درباره جایگاه زبان فارسی در جهان عنوان کرد: زبان فارسی در دنیای کنونی از نظر تعداد کاربران و فضاهای سایبری و مجازی در جایگاه مهمی قرار دارد و به دلیل وجود مقاله های علمی در این باره، این زبان ارتقای بسیاری در دنیا یافته است. زبان فارسی در رتبه علمی در جایگاه پانزدهم قرار دارد و این امر مهم تلقی می شود. بنابراین باید در این زمینه سرمایه گذاری کرد تا همگان به ادبیات غنی ایرانی دست یابند. بسیاری از زبان آموزانی که علاقه مند به فراگیری زبان فارسی هستند، بیشتر به این نیت می آیند تا با فرهنگ غنی ایرانی و اسلامی آشنا شوند، از جمله مشاهیر ادبیات فارسی مورد توجه جهانیان؛ حافظ، مولانا، فردوسی و سعدی هستند که با اثرهایی ارزشمند در حفظ زبان فارسی تلاش کرده اند.

این استاد زبان و ادبیات فارسی درباره وضع واژه های جدید و کاربرد آن در جامعه یادآور شد: هر واژه جدید در ایتدای کاربرد آن غیرعادی به نظر می رسد اما به مرور در میان افراد به راحتی استفاده می شود. به عنوان نمونه واژه «یارانه» جایگزین «سوبسید» نخست به سختی به کار برده می شد اما به تدریج واژه ای عادی شد و جایگاه خود را به دست آورد. البته این امر با ذوق و سلیقه افراد در ارتباط است و این امکان وجود دارد که گروهی آن را به صورت کامل مورد پذیرش قرار دهد و برخی این واژه را قبول نکنند در واقع بایستی به اصل موضوع یعنی جایگزین قرار دادن یک واژه جدید به جای واژه بیگانه توجه کرد که مهم تر از سلیقه ها محسوب می شود. به طور کلی تصمیم نهایی را مردم می گیرند و هنگامی که آنان خواهان پذیرش واژه ای نباشند، آن را به کار نمی برند. بنابراین مسوولان این نهاد و اعضای آن مجبور هستند که به فکر واژه دیگری باشند. تجربه نشان داده که اگر مسوولان، نهادها و رسانه ها از واژه های نوین استفاده کنند، این واژه ها در جامعه نیز به کار می رود.

وی از ارتباط فرهنگستان زبان و ادب فارسی با رسانه ها سخن گفت و تصریح کرد: این نهاد با صدا و سیما، آموزش و پرورش، وزارت ارشاد و مطبوعات تعامل خوبی دارد و با کمک آنها در تلاش است تا شرایط پذیرش واژه های جدید بهبود یابد. برپایه پژوهش ها در آموزش و پرورش واژه های بیگانه در 250 کتاب درسی، بسیار به کار رفته است و با پیشنهاد فرهنگستان برای معادل سازی، سعی در جایگزین کردن این واژه ها می شود. در جهت درست نویسی نیز کتاب های درسی را فرهنگستان تهیه کرده و این موضوع با استقبال آموزش و پرورش رو به رو شده است. در حوزه مطبوعات، این نهاد، جشنواره مطبوعات را هر سال برگزار می کند و در آن جایزه درست نویسی به مطبوعاتی داده می شود که به زبان فارسی اهتمام می ورزند. در جهت اقدام های تشویقی و ترغیبی از نظر قانونی شیوه های درست نویسی فرهنگستان به این دلیل که از طرف رییس جمهوری ابلاغ می شوند، لازم الاجرا برای تمامی دستگاه ها است اما جریمه ای برای اجرا نکردن آن هم وجود ندارد و می بایست مردم خود متوجه باشند که حفظ زبان به پاسداری از هویت آنان کمک می کند. در واقع ایرانیان بایستی نسبت به زبان مادری خویش حساس باشند. باید عنوان کرد که تا رسیدن به هدف این نهاد مسیر طولانی مانده است زیرا هنگامی که روزنامه ها مطالعه می شوند از نظر مبنای درست نویسی اشکال دارند و فضاهای مجازی نیز در این امر تاثیرگذار است به گونه ای که سلیقه نسل جوان در زمینه حفظ زبان فارسی تغییر کرده و حساسیت آنها نسبت به زبان مادری کمتر شده و این امر وظیفه فرهنگستان را سنگین تر می کند.
حسن ذوالفقاری درباره دلیل گرایش بسیاری از مردم کشورهای دیگر به زبان و ادبیات فارسی اظهار داشت: فرهنگ ایرانی در تمامی عرصه ها جذاب و از جنبه های مطالعاتی فراوانی، برخوردار است، برخی از مردم کشورهای دیگر به دلیل ادبیات غنی این زبان به یادگیری آن علاقه مند می شوند. البته انگیزه های تجاری نیز در این زمینه تاثیر دارد و به دلیل برخورداری ایران از بازار تجاری گسترده، بسیاری از کشورها علاقه به ارتباط تجاری، اقتصادی و بازرگانی با این سرزمین باستانی پیدا می کنند.

مدیرگروه ادبیات فرهنگستان زبان و ادب فارسی در پایان یادآور شد: به امید آنکه مسوولان، رسانه ها و مردم به اهمیت این فرهنگستان پی ببرند زیرا این نهاد می تواند نقش بسیار موثری در پالایش، پاک سازی و برطرف کردن آسیب ها و موانع ایفا کند و به عنوان یک عامل موثر همواره پاسدار زبان فارسی باشد.

با اندکی اضافات و تلخیص بر گرفته از خبرگزاری جمهوری اسلامی (ایرنا)، تاریخ انتشار: 1 مرداد 1395، کد خبر: 82159418 (5449346) ، www.irna.ir