بنا به روایات تاریخی، در زمان سامانیان نخستین بار بنای حرم بهسازی و زینت شد و توسعه یافت. بعدها «عضدالدوله دیلمی» که فرمانی برای بازسازی همه اماکن مقدسه و عتبات صادر کرده بود بارگاهی باشکوه برای حرم رضوی ساخت و دورتادور آن نیز دیوار و دژی بلند بنا کرد. البته از آن بازسازی‌ها تا امروز هیچ باقی نمانده است. قدیمی‌ترین آثار به‌جامانده در حرم رضوی ازجمله «مسجد بالاسر» از دوره غزنویان است.

نخستین گنبد

در میان غزنویان، «سبکتکین غزنوی» راه کج رفت و بخشی از دیوار و سقف حرم رضوی را تخریب و مردم را از زیارت منع کرد. اما دیگر شاهان غزنوی حرم را دوباره تعمیر کردند و آراستند. مسجد بالاسر نیز یادگار همین دوران و البته قدیمی‌ترین بخش باقیمانده از حرم رضوی است. بعد از آن‌ها سلجوقیان بیش از سایرین به بهسازی و تزئین حرم پرداختند و «سلطان سنجر سلجوقی» اوایل قرن ششم شمسی نخستین بار گنبدی پوشیده از کاشی به همراه یک گلدسته برای حرم رضوی ساخت. خوارزمشاهیان نیز دو محراب ساختند برای حرم و داخل بقعه را با کاشی‌ها و کتیبه‌های ممتاز آراستند. بنای حرم رضوی حتی در حمله مغول نیز آسیب ندید و از غزنویان و سلجوقیان و خوارزمشاهیان هنوز یادگارهایی در گوشه و کنار حرم باقی است.

در دوره حکومت «شاهرخ تیموری» بناهایی ازجمله چند مدرسه به همراه رواق دارالسیاده و رواق دارالحفاظ و البته مسجد گوهرشاد در مجاورت حرم ساخته شد. املاکی نیز برای تأمین هزینه‌های این مدارس و مساجد اطراف حرم وقف شد.

طلاکاری گنبد و نخستین ضریح

بخش عمده ساختمان‌های حرم رضوی از دوره صفویه باقی مانده است. شاه‌طهماسب گنبد و گلدسته کنار آن را طلاکاری کرد. نخستین ضریح را هم وی بر مضجع نهاد؛ ضریحی چوبی با تزئینات طلا و نقره. شاه‌عباس گنبد را دوباره طلاکاری کرد و رواق‌های جدید ازجمله دارالفیض و توحیدخانه برای حرم ساخت و بنای صحن عتیق (صحن انقلاب) را کامل کرد. وی همچنین بنای حرم را توسعه داد و رواق‌ها و مدارس قدیمی را بازسازی و تعمیر کرد. علاوه بر آن صندوقی چوبی مزین به طلا به جای صندوق قدیمی که از قرن ششم باقی مانده بود روی مضجع قرار داد.

معروف است که شاه‌عباس اجازه داد هرکسی به زیارت حرم رضوی برود می‌تواند مانند حاجی‌ها و کربلایی‌ها، پیشوند مشهدی را به نامش اضافه کند.

ضریح مرصع به یاقوت و زمرد

نادرشاه گلدسته دوم را ساخت و آن را طلاکاری کرد تا شبیه گلدسته نزدیک‌تر به گنبد باشد که از قرن ششم باقی مانده است. بخش‌هایی از ایوان عباسی را هم طلاکاری کرد. سقاخانه واقع در صحن انقلاب نیز از آثار دوره نادر افشار است. پس از وی نوه‌اش شاهرخ میرزا «ضریح نگین نشان» را با ضریح قبلی جایگزین کرد؛ ضریحی فولادی مزین به یاقوت و زمرد.

صحن نو؛ یادگار قاجاری‌ها

فتحعلی قاجار رواق دارالضیافه را ساخت و سومین ضریح را؛ ضریحی فولادی مزین به طلاکاری که بر روی ضریح قبلی نصب شد. همچنین صحن آزادی (صحن نو) را ساخت که البته بعدها تکمیل شد و درنهایت ناصرالدین قاجار بخش غربی آن را طلاکاری کرد.

ساخت رواق دارالسعاده و بخشی از تزئینات و کاشی‌کاری های داخلی و بیرونی حرم نیز از آثار دوره قاجار است.

پس از قاجاریان کاربری بخش‌هایی از ساختمان‌های اطراف حرم ازجمله مدرسه‌ها و کشیک‌خانه خدام تغییر یافت و به صحن و رواق تبدیل شدند.

سال 1311 شمسی صندوقی سنگی جایگزین صندوق چوبی شد و سال 1338 شمسی نیز ضریح چهارم از راه رسید؛ ضریحی معروف به «ضریح شیر و شکر» که از فولاد و تزئینات طلا و نقره ساخته شده بود.

ضریح سیمین و زرین

پس از انقلاب اسلامی، در سال 59 حرم رضوی توسعه یافت و صحن‌های جدید ساخته شد. پنجمین ضریح حرم رضوی نیز سال 79 از راه رسید؛ «ضریح سیمین و زرین» با طراحی استاد فرشچیان که ساختش با تزئینات طلا و نقره و چوب خاتم‌کاری شده حدود 7 سال طول کشید. همان سال صندوق سنگی هم برداشته و به جایش یک‌تکه سنگ مرمر بسیار ممتاز بر مضجع نهاده شد.

نهایت زیبایی و شکوه

حرم رضوی بارگاهی است با صحن‌ها و رواق‌ها و ایوان‌های مزین به جلال و جمال عشق؛ درنهایت زیبایی و شکوه. وسعت حرمی که در گذشته حدود 12 هزار مترمربع بود حالا با ذوق ایرانی که مدام بر زیبایی بناهایش می‌افزاید به یک‌میلیون مترمربع رسیده است. موقوفات تاریخی نیز موجب شده که امروزه آستان قدس رضوی که تولیت حرم و موقوفات آن را برعهده دارد بزرگ‌ترین نهاد موقوفاتی جهان اسلام باشد.

حرم رضوی سالانه حدود 25 میلیون زائر ایرانی دارد و حدود یک و نیم میلیون زائر خارجی. جالب اینکه سالانه بیش از 10 هزار گردشگر مذهبی هم برای بازدید از آن بنای باشکوه و دیدار شوق زیارت دوست به حرم رضوی می‌آیند و از همه بیشتر آلمانی‌ها و ژاپنی‌ها و چینی‌ها. حرم رضوی زیبایی چشمگیر و آوازه جهانگیر دارد به فضل خداوند.

شعارسال، با اندکی تلخیص و اضافات بر گرفته از خبرگزاری فارس ، تاریخ انتشار: 7 آبان 1398 ، کدخبر: 13980806000814 ، www.farsnews.com‏