شعار سال:شاید بتوان سدها را ابزارهای خوش‌نام گذشته و بدنام حال حاضر یا آینده ایران در مدیریت آب دانست. سدهایی که روزگاری یکی پس از دیگری ساخته و افتتاح می‌شدند و هر دولتی در ساخت آن از دولت پیشین، سبقت می‌گرفت تا شمار این سازه‌های غول‌پیکر را به عنوان یکی از دستاوردهای خود معرفی کند. اما حالا سدها به یکی از ابزارهای مدیریت آب یا سازه‌های آبی منفور بدل شده‌اند. سازه‌هایی که فعالان، کنشگران محیط‌زیست و مردم آن را یکی از دلایل نابودی محیط‌زیست ایران و به موازات آن بیکاری و آوارگی جوامع محلی می‌داند. با این حال اما همچنان متولیان آب در ایران از ساخت سدهای جدید خبر می‌دهند. به گفته وزیر نیرو، 2 روز پیش سد شهدای ایلام به عنوان چهلمین سد در عمر رو به پایان دولت دوازدهم افتتاح شده و باز این سوال را در اذهان مطرح کرده است که آیا سدسازی هنوز ابزار مناسب برای مدیریت آب در ایران است؟
دولت حسن روحانی، با شعار محیط‌زیستی و در شرایطی که محیط‌زیست ایران به واسطه بهره‌برداری‌ها، فعالیت‌های عمرانی و توسعه ناپایدار که محصول تصمیمات دولت‌های پیشین بود با بحران زیست‌محیطی و کمبود منابع آبی و نابودی منابع آبی زیرزمینی، بر سر کار آمد. خشکی دریاچه ارومیه، آبرسانی به روستاها، کشاورزان بیکار، زمین‌های بایر و خشکیده، فرونشست زمین، ریزگرد و گردوغبار در خوزستان و... از جمله مسائل پیش‌روی این دولت بود. مسائلی که گاه با تدابیر پرچالش و بحث‌برانگیزی چون انتقال آب دریای خزر و خلیج فارس به سمنان یا انتقال آب دریاچه وان ترکیه به ارومیه و گاه با دعا برای باد و باران حل و فصل شد. با این حال اما همچنان انتظارها از دولت محیط‌زیستی چون دولت تدبیر و امید چیز دیگری بود. انتظارهایی که حالا به نظر می‌رسد با ساخت چهلمین سد در سال پایانیش انتظارات نابجایی بوده است. سدهایی که در سال‌هایی که ایران با خشکی و مشکلات آبی دست به گریبان بوده، کارشناسان آن را به عنوان یکی از دلایل اصلی قلمداد می‌کنند و معتقدند اساسا سدها در کشوری که با تبخیر بالای آب سطحی روبه‌رو است ابزاری مناسب برای مدیریت آب نیستند. اما چرا همچنان مسئولان به ساخت آن مصر هستند؟

در مسئله آب با بحران ابزار روبه‌رو نیستیم
یوسف فرهادی بابادی، فعال محیط‌زیست و عضو کمپین زاگرس مهربان درباره چهلمین سد ساخته شده در هشتمین سال محیط‌زیستی‌ترین دولت و بدی‌ها و خوبی‌های سدسازی در ایران 1399 می‌گوید: «سدها یک ابزار هستند اما بهترین ابزار نیستند. از سوی دیگر هر ابزاری به منظور خاص و مختص موقعیت خاصش ساخته شده است. یعنی ممکن است یک ابزار در جایی عملکرد خوبی داشته باشد و در جای دیگر بد عمل کند. ما باید اول مشکل را بشناسیم و متناسب با آن ابزار ارائه دهیم.» او می‌افزاید: «اما نکته‌ای که وجود دارد این است که ما قبل از اینکه در مسئله آب با بحران ابزار روبه‌رو باشیم، با بحران شیوه حکمرانی آب مواجهیم و این شیوه حکمرانی آب است که ما را بحران آب روبه‌رو کرده است. شیوه‌ای که به عدم شفاف بودن مکانیزم‌های تصمیم‌گیری و تصمیم‌سازی در حوزه آب بازمی‌گردد.»

سدها؛ متهمان مرگ اکوسیستم ایران
با این حال اما فرهادی بابادی معتقد است که برای ارزیابی عملکرد سدها در ایران باید آنها را به صورت مورد بررسی کرد و درباره آنها سخن گفت. او می‌گوید: «گرچه سد به عنوان یک ابزار در مدیریت آب ایران کارآیی خود را داشته است، اما وقتی از کارایی صحبت می‌کنیم باید به صورت مشخص از سدها نام ببریم و آنها را مورد ارزیابی قرار دهیم.» این فعال محیط‌زیست می‌افزاید: «سد نه خوب است و نه بد. سد یک ابزار است که ممکن است برای هدفی خاص و در مکانی مشخص عملکرد خوبی داشته باشد، اما نمی‌توان این ابزار را در هر موقعیتی مورد استفاده قرار داد. اما آنچه که مشخص است این است که به طور اخص سدها نتوانسته‌اند در جغرافیای زاگرس مهربان کارکردی که وزارت نیرو از آنها انتظار داشته را برآورده کنند.» عضو کمپین زاگرس مهربان می‌گوید: «اگر به سایت‌ رسمی سازمان محیط‌زیست مراجعه کنید و نظر رسمی این سازمان را درباره وضعیت محیط‌زیست زاگرس مشاهده کنید، اقرار می‌کند که در جغرافیای زاگرس مهربان با مرگ اکوسیستم روبه‌رو هستیم و یکی از متهمان اصلی مرگ اکوسیستم در زاگرس سدها هستند.»

سدها آب را مدیریت می‌کنند، انسان‌ها سدها را
آیا سدسازی باز هم ابزار خوبی برای مدیریت آب ایران در سال 1399 است؟ آیا این سدها از مزیت نسبی برخوردار هستند که به نیازهای آبی ایران در سال‌های پایانی دهه 90 پاسخ دهند؟ این سوالاتی است که حالا با خبرساز شدن افتتاح سدهای جدید در سال 1399 ذهن‌ها را به خود مشغول می‌کند. سالی که باران‌های پی‌درپی سدها را سرریز کرده و سبب طغیان رودخانه‌ها شده است. با این حال اما ابزارهای آبی در ایران که بخش مهمی از آن را سدها تشکیل می‌دهند نتوانسته سیلاب‌ها را مهار کند و نگذارد که آب خانه‌ها را ویران نکند و مردم را آواره و از سوی دیگر باز هم خبرهایی از خالی بودن نیمی از سدهای ایران و برطرف نشدن مشکل کم‌آبی در ایران به گوش می‌رسد و حکایت از آن دارد که ما از توانایی کمی برای مدیریت سیلاب‌ها برخورداریم. پس سدها چه دستاوردی برای ما خواهند داشت؟
فرهادی بابادی می‌گوید: «قطعا سدها برای سازندگان‌شان دستاورد دارند، اما برای مردمی که در محیط‌هایی که سدها ساخته می‌شود و زندگی می‌کنند دستاوردی جز آوارگی، بیکاری و نابودی محیط‌زیست ندارد. به طور مثال در چهارمحال و بختیاری، حدود 5 هزار نفر به خاطر ساخت سد بهشت‌آباد آواره شدند و این سوال اینجا مطرح است که 150 میلیون مترمکعبی که قرار است این سد به اصفهان ببرد،‌ زندگی چند نفر را نجات می‌دهد یا کشاورزی چند هزار نفر را رونق می‌بخشد که به آوارگی 5 هزار نفر می‌ارزد؟» این فعال محیط‌زیست می‌افزاید: «آن چیزی که از سدها و کارکرد سدها یاد می‌شود شاید بتواند بخشی از نیازهای وزارت نیرو در حوزه آب را تامین کند، اما در بخش دیگری که فعالان محیط‌زیست منتقد آن هستند به ایجاد بحران‌های اجتماعی و مرگ اکوسیستم زاگرس منجر شده است.» او می‌گوید: «این سدها نیستند که آب و سیلاب را مدیریت می‌کنند؛ بلکه انسان‌ها هستند که مدیریت آب را برعهده دارند و معتقدم که آن چیزی که در ایران اتفاق می‌افتد مدیریت نیست. چراکه تصمیمات شفاف نیست و تصمیمات بر مبنای ملاحظات دموکراتیک اتخاذ نمی‌شود.»

معنای ساخت چهلمین سد در دولت تدبیر امید
اما افتتاح سد مخزنی شهدای ایلام به عنوان چهلمین سد در هشتمین سال دولت تدبیر و امید، تنها دولتی که با شعار زیست‌محیطی سر کار آمده به چه معنا است؟ یوسف فرهادی بابادی، آن را دهن‌کجی به جامعه مدنی می‌داند و می‌گوید: «سدها ممکن است اهداف بلندپروازانه‌ای داشته باشند و ممکن است آرمان‌‌های بزرگ انسانی پشت این سدها وجود داشته باشد، اما مشکل این است که ضرورت اجرای پروژه‌های آبی چون سدها به صورت شفاف به مردم و جامعه هدف بیان نمی‌شود و در عوض در زمان اجرای این پروژه‌های آبی به جای دعوت از بلندترین مقام تصمیم‌گیری در یک استان یعنی استاندارِ استان هدف، استاندارِ استان مقصدِ پروژه آبی در جلسه حضور پیدا می‌کند. یعنی حتی انتظار این که مردم درباره پروژه آبی توجیه شوند نیز وجود ندارد؛ بلکه حداقل انتظار یعنی توجیه استانداران برای اجرای پروژه‌های آبی درباره ضرورت این پروژه‌های آبی نیز برآورده نمی‌شود.»
او با اشاره به افتتاح چهلمین سد در دولت تدبیر و امید می‌گوید:‌ «و باز هم این سوال مطرح است که آیا به موازات ساخت چهلمین سد ساخته‌شده در دولتی که با شعار محیط‌زیست به سر کار آمده، ضرورت‌های ساخت آن برای مردم هدف، جوامع محلی تبیین شده و آیا زیان‌ها و آسیب‌های زیست‌محیطی آن مورد بررسی قرار گرفته است؟

شعار سال،با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از روزنامه ابتکار،تاریخ انتشار:13اردیبهشت1399،کد خبر:155573،www.ebtekarnews.com