شعار سال:فرسایش خاک ازجمله پدیده‌هایی است که در اثر عواملی همچون بارش برف و باران، شرایط محیطی، شیب زمین، انجام عملیات‌های عمرانی همچون راه‌سازی، برقرار کردن خطوط انتقال برق، آب و گاز، چرای شدید دام، از بین رفتن پوشش گیاهی منطقه و غیره ایجاد می‌شود. به گفته برخی کارشناسان، ایران بالاترین میزان فرسایش خاک را در دنیا دارد؛ اما برخی دیگر معتقدند میزان فرسایش خاک در کشور ما سالانه به‌میزان 16 تن در هر هکتار است. با ‌وجود این چون کشورهایی مانند افغانستان، عراق و کشورهای شمال آفریقا درخصوص فرسایش خاک تحقیقات و اقداماتی را انجام نداده‌اند و آماری ندارند، به‌همین دلیل نمی‌توان به‌طور دقیق اعلام کرد که ایران رتبه چندم فرسایش خاک را دارد. در راستای کاهش میزان فرسایش خاک اقدامات مشخصی صورت می‌گیرد؛ ازجمله عملیات‌های آبخیزداری که شامل اقدامات بیولوژیک، مکانیکی و بیومکانیکی است. به گفته کارشناسان، درصورتی‌که اقدامات آبخیزداری به‌صورت جامع ‌و کامل انجام شود، در هر هکتار حدود یک‌هزار مترمکعب آب ذخیره می‌شود.

رئیس اداره توسعه فناوری پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری و معاون سابق آبخیزداری سازمان جنگل‌ها درخصوص میزان فرسایش خاک در کشور ‌به‌طور سالانه گفت: برای این مورد ارقام متفاوت است، اما بر اساس کارهایی که در زمینه فرسایس آبی انجام شده، مخصوصاً اقداماتی که مرجع آن‌ها پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری است، از ‌164میلیون هکتار مساحت ایران است، 120 میلیون هکتار در قلمروی فرسایش آبی قرار دارد.

پرویز گرشاسبی گفت: حدود 70 درصد سطح کشور در قلمروی فرسایش آبی قرار دارد و علت آن نیز بارش باران و برف است.

گرشاسبی ‌افزود: بر اساس اعداد و ارقامی که داریم و بر مبنای منحنی سنجش دبی و رسوب ایستگاه‌های رسوب‌سنجی رودخانه‌ها، میزان فرسایش خاک در کشور به‌طور متوسط 16 تن در هکتار است.

وی تصریح کرد: میزان فرسایش خاک در برخی مناطق، حتی به 50 تن در هکتار هم می‌‌رسد و در برخی مناطق هم کم‌تر پنج تن در هکتار است.

گرشاسبی با بیان این‌که در قسمت‌هایی از زاگرس در سرشاخه‌های کارون و کرخه بیش‌ترین میزان فرسایش وجود دارد، افزود: در این مناطق چون جنگل‌زدایی شده و بهره‌برداری شدید توسط دام نیز داریم، ‌میزان فرسایش زیاد است. در این مناطق میزان بارش نیز حدود 799 تا 800 میلی‌متر است و به‌همین دلیل معمولاً در آن‌جا به‌طور متوسط تا 22 تن در هکتار فرسایش خاک وجود دارد.

گرشاسبی در پاسخ به این سوال که ایران از نظر فرسایش خاک در چه جایگاهی در دنیا قرار دارد، گفت: در برخی مصاحبه‌ها شنیده می‌شود که برخی دوستان اعلام می‌کنند ما پرفرسایش‌ترین کشور در دنیا هستیم، اما این‌گونه نیست؛ چراکه بسیاری از کشورها وضعیت بسیار بدتری از ما دارند؛ مانند افغانستان، عراق، کشورهای تازه توسعه‌یافته و کشورهای شمال آفریقا، اما چون این کشورها درباره فرسایش کاری نکرده‌اند، آمار و ارقامی اعلام نمی‌کنند.

وی ادامه داد: درمجموع فرسایش خاک کشور ما نسبت به آسیا و اروپا بالاست، آن هم به‌دلیل شیب تند، ارتفاع کشور، بهره‌برداری‌های غیراصولی و غیره است که این عناصر با هم تلفیق و باعث می‌شوند میزان فرسایش بالا باشد.

اجرای 2 هزار طرح تحقیقاتی جهت حفاظت از آب و خاک در40 سال اخیر

رئیس اداره توسعه فناوری پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری خاطرنشان کرد: اگرچه نمی‌توان اعلام کرد از نظر میزان فرسایش خاک رتبه چندم را در دنیا دارا هستیم؛ اما از نظر رسوب آماری وجود دارد که براساس آن رسوب ورودی به سدهای‌ ما پایین‌تر از میزان نرمال جهانی است.

گرشاسبی افزود: در جهان به‌طور متوسط سالانه یک درصد مخازن سدها از دست می‌رود؛ درحالی‌که در ایران این رقم شش‌دهم درصد است که این امر عمدتاً ناشی از اثرات اقدامات آبخیزداری در بالادست سدهاست.

وی تصریح کرد: مثلاً در حوضه سد کرج که سال 1338 ساخته شد، نظر سازندگان این بود که در منطقه فرسایش بالاست و به این ترتیب اکنون که سال 98 است، باید 50 درصد مخزن پر می‌شد. با وجود این امروز با گذشت 50 سال از ساخت آن، 27 تا 28 میلیون مترمکعب مخزن را از دست داده‌ایم.

گرشاسبی ادامه داد: از دست دادن این مقدار از مخزن نتیجه اقداماتی است که در بالادست آن صورت گرفته و میزان رسوب را از سال اولی که آزاد بوده و هیچ مانعی سر راهش نبوده، کاهش داده است.

این کارشناس خاک و آبخیزداری در پاسخ به این سوال که برای جلوگیری از فرسایش خاک چه طرح‌ها یا اقداماتی انجام می‌شود، گفت: موسسه ما غالباً کارهای تحقیقاتی روی اعداد و ارقام، روش‌های بهینه، اثرات و ارزیابی‌ها دیگر انجام می‌دهد، به‌طوری‌که طی 40 سال اخیر چیزی حدود دو هزار طرح تحقیقاتی برای حفاظت از آب و خاک انجام شده و حتی برخی از این تحقیقات به‌سمت ترویج و تجاری‌سازی رفته است.

گرشاسبی افزود: در بحث اقدامات اجرایی نیز اصل قضیه مدیریت سرزمین و مدیریت حوضه آبخیز است که ما از عوامل فرسایش و رسوب جلوگیری کنیم. اقدامات مدیریتی نیز غالباً شامل اصلاح قوانین، اصلاح اقتصاد و بهره‌برداری، معیشت مردم، معیشت جایگزین و موارد این‌چنینی می‌شود.

ارزش هدررفت هر تن خاک و عناصر شیمیایی آن 28 دلار است

معاون سابق آبخیزداری سازمان جنگل‌ها تصریح کرد: وقتی در بحث اقدامات مدیریتی موفق نمی‌شویم، یک‌سری اقدامات دیگر ازجمله کارهای جنگل‌کاری، مرتع‌داری و آبخیزداری انجام می‌شود. اقدامات آبخیزداری شامل اقدامات بیولوژیک مثل تقویت پوشش گیاهی و اقدامات غیربیولوژیک مثل انجام کارهای سازه‌ای در آبراهه‌ها و شیب‌هاست که فرسایش و رسوب را در همان‌جا تثبیت کنیم و نگذاریم جابه‌جا شود.

گرشاسبی گفت: اقدامات آبخیزداری در سراسر کشور انجام شده و درحال‌حاضر چیزی حدود 15 درصد سطح کشور تحت اجرای عملیات حفاظتی قرار گرفته است.

وی درخصوص اهمیت آبخیزداری در جلوگیری از فرسایش خاک ‌نیز اظهار داشت: با توجه به این‌که ایران یک کشور گرم و خشک است، اهمیت آبخیزداری خودبه‌خود مشخص می‌شود. البته باید بدانیم که یک بحث ما درخصوص فرسایش خاک است، اما خروجی کارهای آبخیزداری فقط جلوگیری از فرسایش خاک نیست و جلوگیری از فرسایش خاک تنها یکی از خروجی‌های آن است.

گرشاسبی افزود: ‌بحث استحصال آب و کاهش تبخیر ناشی از تبخیر بارندگی‌ها و بارش‌ها، بحث افزایش بیوماس مرتعی و جنگلی، ترسیب کربن و کنترل سیلاب و ارتقای معیشت آبخیزنشینان نیز خروجی‌های اصلی اقدامات آبخیزداری محسوب می‌شود‌.

وی در پاسخ به این سوال که ارزش کمّی هدررفت هر تن خاک و عناصر شیمیایی آن چقدر است، گفت: متأسفانه در جهان درخصوص تخریب منابع طبیعی به‌ویژه ‌تخریب خاک ارزش‌گذاری دقیقی صورت نگرفته، اما بر اساس آنچه شخصاً برای پایان‌نامه‌ام کار کردم، ارزش هدررفت هر تن خاک 28 دلار است؛ بنابراین با احتساب 16 تن در هکتار می‌توان به رقم بالای ارزش کمّی این هدررفت پی برد.

گرشاسبی گفت: وقتی می‌خواهیم ارزش اقتصادی فرسایش خاک را محاسبه کنیم، پارامترهای زیادی باید در نظر گرفته شود؛ به‌عنوان مثال وقتی در جایی خاک فرسایش پیدا می‌کند، بر میزان بهره‌وری یا تولید محصول اثر می‌گذارد و آن را کاهش می‌دهد و به‌تبع آن باعث می‌شود که عناصر خاک از بین برود. حتی استحصال آب نیز وقتی خاک فرسایش پیدا می‌کند، دچار مشکل می‌شود‌.

وی افزود: از سوی دیگر فرسایش خاک در پایین‌دست باعث تشدید سیلاب‌ها می‌شود، ‌چون حجم سیلاب را بالا می‌برد. همچنین مخازن، سدها و کانال‌ها را پر می‌کند؛ بنابراین در محاسبه ارزش کمّی هدررفت هر تن خاک و عناصر شیمیایی آن مجموع این موارد را باید بررسی کرد.

اکثر خاک‌های حوضه‌های آبخیز کمبود کربن و عناصر MPK ‌دارند

رئیس اداره توسعه فناوری پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری درخصوص نقش خاک در حفظ دیگر عناصر طبیعت گفت: عناصر MPK خاک یعنی فسفر، کلسیم و نیتروژن برای تولید گیاهان چه زراعی، چه جنگلی و چه مرتعی ضروری است، اما وقتی خاک را از دست می‌دهیم، این عناصر را نیز از دست خواهیم داد‌.

گرشاسبی افزود: از سوی دیگر ممکن است خاک باشد، اما عناصرش با شست‌وشو کاهش پیدا کند؛ بنابراین اکثر خاک‌های حوضه‌های آبخیز ما با کمبود کربن و عناصر MPK مواجه هستند.

وی ادامه داد: هر جایی‌که خاک برجا باشد، فرسایش روی آن کم می‌شود و در نتیجه میزان این عناصر MPK ‌مناسب باقی می‌ماند؛ بنابراین در آن‌جا تولید زراعی، مرتعی و جنگلی نیز در حد ایده‌ال وجود دارد.

گرشاسبی اظهار داشت: به‌عبارت دیگر اگر می‌بینیم در یک محل وضعیت پوشش گیاهی خوب است، به‌دلیل وجود این عناصر به میزان کافی است.

وی خاطرنشان کرد: حتی در دیمزارها که اکنون تولیدمان حداکثر یک‌هزار و 200 گرم گندم در هکتار است، یکی از دلایل آن این است که عناصر خاک دیمزارها بر اثر فرسایش خاک تقلیل پیدا کرده و نمی‌تواند ‌تولید واقعی را داشته باشد.

به‌ازای هر هکتار آبخیزداری ‌530 مترمکعب آب استحصال می‌شود‌

این کارشناس خاک و آبخیزداری در ادامه به میزان آبی که به‌وسیله اقدامات آبخیزداری ذخیره می‌شود، اشاره کرد و گفت: در یک ارزیابی که در سازمان روی 25 پروژه آبخیزداری انجام داده بودیم، مشخص شد به‌طور نمونه در کشور به‌ازای هر هکتار آبخیزداری ‌530 مترمکعب آب استحصال یا ذخیره می‌شود‌.

گرشاسبی افزود: در بحث آبخوانداری نیز در کشور ‌38 ایستگاه داریم که به‌ازای هر هکتار آبخوانداری دو هزار مترمکعب آب ذخیره می‌شود.

وی ادامه داد: در عملیات آبخوانداری آب زلال را بعد از این‌که رسوبش را گرفتیم، در مخروط‌های افکنه که قابلیت نفوذشان بسیار بالاست، می‌فرستیم. در این وضعیت شیب هم کم است و هدف نیز تغذیه مصنوعی و آبخوانداری است.

اولویت انجام عملیات‌ جنگل‌کاری، آبخیزداری و مرتع‌کاری است

گرشاسبی در پاسخ به این سوال که سدسازی بهتر است یا آبخیزداری گفت: ممکن است در مواقعی هر دو آن‌ها نیاز باشد، اما مسلماً اولویت با کارهای کوچک و پراکنده است. به‌عبارت دیگر اگر با کارهای کوچک و پراکنده که سطح حوضه آبخیزداری را دربر می‌گیرد، اعم از عملیات جنگل‌کاری، مرتع‌داری، آبخیزداری بیولوژیک و مکانیکی و غیره اقدامات لازم را انجام دهیم، نتیجه بهتری می‌گیریم.

وی افزود: مثلاً در حوضه آبخیز کرخه سال گذشته چیزی حدود شش تا هفت میلیارد مترمکعب آب از سد خارج شد و به دریا رفت؛ بنابراین می‌بینیم که در این منطقه سدهای بزرگ هم نتوانسته‌اند آب‌های حداکثری را ذخیره کنند.

گرشاسبی با اشاره به این‌که مساحت حوضه کرخه سه‌میلیون و 400 هزار هکتار است، خاطرنشان کرد: اگر در مساحتی حدود 530 هزار هکتار از این حوضه عملیات آبخیزداری انجام می‌دادیم، حداقل حدود دومیلیارد مترمکعب آب ‌می‌توانستیم در حوضه ذخیره کنیم.

وی تصریح کرد: سدسازی نوعی روش‌ ذخیره‌ است که آب ذخیره‌شده در آن در معرض تبخیر و رسوب قرار می‌گیرد. از سوی دیگر در بحث سدسازی عدالت اجتماعی در ذخیره آب، معیشت آبخیزنشین‌ها و میزان آبی که می‌توانند ‌استفاده کنند، دیده نمی‌شود.

گرشاسبی ادامه داد: به‌عبارت دیگر درحالی‌که حوضه کرخه سه‌میلیون و 400 هزار هکتار است، مناطق بالایی نمی‌توانند ‌از آب سد کرخه استفاده کنند و در عوض آب در خوزستان یا جاهای دیگر استفاده می‌شود.

وی خاطرنشان کرد: تفاوت آبخیزداری با سدسازی جدا از مسائل فنی، این است که هر آبخیزنشین در هر جایی می‌تواند ‌در صورت بودن پتانسیل ‌از آن آب استفاده کند.

شعار سال، با اندکی تخلیص و اضافات برگرفته از روزنامه سبزینه،تاریخ 20اردیبهشت 1399،کد خبر:83331،www.sabzineh.org