شعار سال: با این حال آنچه شامگاه یکشنبه اتفاق افتاد، بیش از هرچیز این سؤال را در اذهان پدید آورد که چه کسانی و با چه اهدافی گفت‌وگویی را که به عنوان یک پروژه تاریخ شفاهی انجام شده و بنا نبوده دست‌کم تا پایان عمر دولت بازتاب پیدا کند نه فقط منتشر که در اختیار رسانه‌های معاند خارج از کشور گذاشته‌اند. به هر روی انتشار این مصاحبه بازتاب‌ها و تحلیل‌های مختلفی را به دنبال داشته است.

 

برخی آن را بهانه‌ای برای حمله جدی‌تر به ظریف و برجام قرار دادند و بعضی هم چگونگی و چرایی انتشار این فایل برایشان واجد اهمیت بیشتری بود. بعضی هم سخنان ظریف را دارای نکته جدید و نگفته‌ای در فضای سیاسی ایران ندانستند با این توضیح که وزیر خارجه برخی مسائل را صریح‌تر گفته چرا که بنا بر انتشار آن نبوده است. بعضی هم تبعات برخی موازی‌کاری‌ها برای کشور را برجسته کرده و البته که برخی نیز فعلاً سکوت کرده‌اند.

وزارت امور خارجه اما بلافاصله پس از انتشار بخشی از گفت‌وگو که با هدف القای وجود تضاد میان ظریف و فرمانده شهید نیروی قدس سپاه پاسداران تقطیع شده بود، با تأکید بر اینکه «دوستی دیرینه و قرابت‌های محمدجواد ظریف با شهید سردار سلیمانی بر کسی پوشیده نیست»، اعلام کرد که «فایل تقطیع شده از این گفت‌وگوی هفت ساعته به هیچ وجه منعکس کننده میزان احترام، تعاریف مفصل و تقدیرهایی که ایشان در ادامه گفت‌وگو به تفصیل از تدبیر، خرد، رشادت و نقش منحصر بفرد سردار سلیمانی در توفیقات منطقه‌ای جمهوری اسلامی ایران دارند، نیست.»

 

سعید خطیب‌زاده، سخنگوی وزارت امور خارجه دیروز هم در خلال نشست خبری در این باره با این توضیح که «گفت‌وگوی انجام شده یک گفت‌وگوی معمول و محرمانه در دولت بود» و «رئیس ‌جمهوری برای انتقال سوابق و تجارب برای دولت‌ بعد نظرشان این بود که اعضای کابینه گفت‌وگوهایی برای ثبت در اسناد داشته باشند»، گفت: «ظریف همواره گفته‌ است آنچه انجام می‌شود، حول قوه عاقله نظام است. یک ذوق‌زدگی در برخی از رسانه‌ها برای تقطیع صحبت‌های ظریف دیده شد ولی این گفت‌وگو باید کلی دیده شود.»

 

خطیب‌زاده با تأکید بر اینکه «قرار بر محرمانگی این گفت‌وگوها بوده است»، افزود: «وزارت امور خارجه در بخش‌های این فرایند از مصاحبه، عوامل مصاحبه و... نقش نداشته است. اینکه چه کسانی و چرا منتشر کرده‌اند، را نمی‌دانیم.»

با وجود این و از آنجا که در ساعات پایانی روز یکشنبه فایل صوتی گفت‌وگو از سوی رسانه‌های فارسی زبان خارج از کشور و در شبکه‌های اجتماعی منتشر شد، روز گذشته خبرگزاری جمهوری اسلامی بخش‌های مهم این فایل سه ساعته را که در اصل صرفاً بخشی از یک مصاحبه مفصل 7 ساعته بوده است، منتشر کرد.

ظریف در این گفت‌وگو رهبر معظم انقلاب را از قوی‌ترین دیپلمات‌های کشور توصیف کرد و افزود: «رهبر انقلاب به من نقدهایی داشتند و اخیراً با خانم امانپور گفت‌وگو کردم و عده‌ای گفتند که ظریف گفته ایران و امریکا باید باهم تعهدات‌شان را انجام دهند. در صورتی که من این را نگفتم. بعد از توضیحات من حضرت آقا فرمودند توضیحات مفید بود.»

ظریف در اشاره به سیاست مسکو در قبال تهران با بیان اینکه «من از طرفداران رابطه ایران با روسیه و چین هستم و هردو کشور مهم هستند اما معتقدم رابطه با کشورها با چشم باز باشد»، افزود: «عادی‌سازی روابط ما با غرب به نفع روسیه نیست چراکه با این اتفاق روسیه دو ضرر می‌کند؛ اول آنکه اگر اولویت غرب ایران نباشد چین و روسیه اولویتش می‌شود و اگر ما نیازمند روسیه باشیم آنها مجبور به رقابت با کسی نیستند و بیشترین منافع را از ما می‌برند.»

او در ادامه به برخی جلوه‌های دیپلماسی متفاوت روسیه پرداخت و افزود: «وقتی روس‌ها فهمیدند برجام دارد به نتیجه می‌رسد، پیشنهادات جدید دادند. ما با واژه اسنب بک به متنی رسیده بودیم. اما متنی به ما رسید که روسیه و فرانسه آن را توافق کردند. من متن را دیدم و گفتم این متن بسیار خطرناک است و بر اساس این متن باید هر ۶ ماه از شورای حکام برای ادامه برجام رأی بگیریم.»

 

 

ظریف در ادامه گفت: «روس‌ها وقتی دیدند از موانع گذشتیم شروع به ایجاد مانع کردند و روسیه تا روز آخر تمام قد به میدان آمد. شب آخر قبل توافق، در رستوران نشسته بودم. تعداد زیادی از افراد ما در قطعنامه‌ها تحریم شده بودند و می‌خواستیم آنها را از تحریم خارج کنیم. قطعنامه به بهانه هسته‌ای در دوران آقای جلیلی صادر شده بود و با موضوع موشکی و تسلیحاتی ادامه یافت و اگر ادامه پیدا می‌کرد حتماً مسأله حقوق بشر هم به آن اضافه می‌شد... کسی اعلام کرد که کری گفته بیش از این نمی‌توانم موافقت کنم و به اتاق آقای کری رفتم و دیدم لاوروف و موگرینی نشسته‌اند و لاوروف آمده که باید جلسه را متوقف کنیم و کنگره هم مهیای تصویب تحریم‌ها بود. مشخص شد آقای لاوروف درخواست کرده که ۴ روز نباشد. من رفتم و اعلام کردم قابل قبول نیست و لاوروف گفت که تو دستورالعمل نداری و برو تا دستورالعمل خود را بگیری و به او غیردیپلماتیک گفتم به تو هیچ ارتباطی ندارد. کری از من حمایت کرد و با فشاری که آمد ۱۰ نفر را از لیست خارج کردم و دستورالعمل را که داشتم، آوردم.»

وزیر امور خارجه کشورمان در بخش دیگری از این گفت‌وگو به رابطه خودش و سردار سلیمانی و در واقع رابطه میان دستگاه دیپلماسی کشور و واقعیت‌هایی که در میدان منطقه وجود دارد پرداخت. او در این باره گفت: «من و سردار سلیمانی الزاماً هم‌نظر نبودیم اما احساس می‌کردیم باید هماهنگ باشیم و این کار را می‌کردیم.»
ظریف افزود: «تقریباً در طول کار من هیچ زمانی نتوانستم به فرمانده میدان بگویم این‌کار را بکن که به آن نیاز دارم اما تقریباً هربار که برای مذاکره رفتم شهید سلیمانی بود که می‌گفت می‌خواهم این نکته را بگیری و بخواهی. من می‌رفتم برای موفقیت کار میدانی مذاکره می‌کردم.»

ظریف سپس شهادت سردار سلیمانی را از حیث عمق و اهمیت با نابودی یک شهر در جریان جنگ همسنگ دانست و افزود: «درباره منطقه باید انصاف را رعایت کنیم. در مذاکرات افغانستان در سال ۲۰۰۱ با امریکا، اگر سردار سلیمانی نبود من دستاوردی نداشتم. در سال ۲۰۰۳ درباره عراق نیز اگر اطلاعات سردار سلیمانی نبود من هیچ دستاوردی نداشتم و رهبر انقلاب دست من و سردار سلیمانی را برای هماهنگی در دست هم گذاشت.»

او در ادامه با یادآوری تمایل سردار سلیمانی به پایان سریع جنگ در یمن، ادامه داد: «سلیمانی جنگ‌طلب نبود. سلیمانی از من خواست زودتر این موضوع تمام شود. می‌دانستم جنگ را آقا بزرگ سعودی‌ها می‌تواند تمام کند و وقت باارزشی برای این کار با کری گذاشتم. به امیرعبداللهیان گفتم و او سریع مصاحبه کرد که بزودی در یمن آتش‌بس اتفاق می‌افتد. به اندونزی رسیدم و سعودی‌ها گفتند جنگ یمن تمام نشده است. کری گفت محمد بن سلمان زیرش زده است. فردای آن روز اوباما مصاحبه کرد که ایران مسئول ادامه جنگ است.»

ظریف سپس با بیان اینکه «معتقدم ایران و ایالت متحده هیچ‌گاه با حفظ هویت جمهوری اسلامی ایران رفیق نخواهند شد»، گفت: «اعتقاد دارم باید در داخل ایران تفاهم کنیم. در دهه ۷۰ چیزی نوشتم و به حضرت آقا هم ارائه دادم. باید فهرستی درست کنیم و بگوییم با امریکا چه مشکلی داریم و آنها چه مشکلی با ما دارند. بخشی از این مشکلات قابل حل است و بخشی از مشکلات را هم نمی‌خواهیم حل کنیم. ما ۵۰ موضوع داریم و نمی‌خواهیم ۱۵ مورد را حل کنیم و روبه‌روی امریکا می‌نشینیم و اعلام می‌کنیم در چه حوزه‌هایی می‌توانیم تفاهم کنیم و در چه حوزه‌هایی اختلاف داریم. این عملی است. این مدیریت دشمنی است البته از این عنوان خوشم نمی‌آید. ما می‌توانیم مدیریت اختلاف با امریکا داشته باشیم و نیازی به تخاصم و تنش نیست.»

 

ظریف در بخش دیگری و در مقایسه قطعنامه 598 و برجام با بیان اینکه از ابتدا برای قربانی شدن و نه قهرمان شدن وارد دولت یازدهم شده بود، گفت: کسانی که در ۵۹۸ مذاکره می کردند در زمان مذاکره از پشت خنجر نمی‌خوردند. اینجا اما از روز اول با تیر از پشت روبرو بودیم. ما با قطعنامه ۵۹۸ توانسته بودیم یک قطعنامه فصل هفت را ادامه دهیم و درگیر تحریم نشویم. در دی ۶۶ داشتند برای ما قطعنامه دوم تصویب می‌کردند و ما در ۵۹۸ هیچ‌وقت تحریم نشدیم. ما قربانی جنگ بودیم و در نهایت در تیر ۶۷ این قطعنامه را پذیرفتیم. از سال ۸۵ تا سال ۹۲ شش قطعنامه فصل هفت علیه ایران مصوب شده بود و همه کشورها از جمله روسیه و چین با این قطعنامه علیه ایران موافقت کرده بودند.

 

وی افزود: در سال ۸۴ ما غرب را در برابر خود قرار داده بودیم در نوامبر ۲۰۰۴ به پاریس رفتیم و توافق کردیم. چند هفته بعد در شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی نوشتند موضوع ایران دیگر در دستور کار نخواهد بود و تا خرداد ۸۴ نیز به آن نپرداختند. ما از شکست امریکا مذاکرات را تحویل دادیم و با پیروزی امریکا تحویل گرفتیم.

مصاحبه ظریف را چگونه ببینیم

انتشار فایل مصاحبه محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه که قراری بر انتشار آن نبوده و صرفاً برای پروژه‌ای تحت عنوان تاریخ شفاهی دولت اعتدال بوده، بازتاب‌ها، واکنش‌ها و تحلیل‌های متعدد و متفاوت البته با انگیزه‌های مختلف را به همراه داشته است.

شاید مهمترین مسأله معطوف به این ماجرا، چرایی و چگونگی انتشار این مصاحبه آن‌هم در رسانه مخالف نظام و خارج از کشور است. پر بیراه نیست اگر چگونگی انتشار آن مشخص شود، آنگاه می‌توان بهتر و روشن‌تر درباره اهداف آن نیز سخن به میان آورد. با این همه فایل یاد شده به هر شکل و شیوه‌ای که به خارج از کشور راه پیدا کرده، مانع از مسئولیت تیمی که پروژه تاریخ شفاهی را عهده‌دار بوده در حفاظت و حراست از آن نیست. تاریخ شفاهی قواعد خاص خود را دارد و معولاً برای ثبت در تاریخ گرفته می‌شود و حتی گاهی از سوی مصاحبه شونده قید هم می‌شود که این مصاحبه در چه زمانی منتشر شود.

 

حتی طبق اصول مصرح و مؤکد تاریخ شفاهی، مصاحبه‌شونده‌ها حق انحصاری مصاحبه‌های خود را دارند، تا زمانی که (یا مگر اینکه) این حقوق را به فرد یا نهاد دیگری انتقال دهند که درباره این فایل صوتی چنین اجازه‌ای از طرف آقای ظریف نه داده شده و نه زمان و نحوه انتشار با رضایت ایشان بوده است. حتی طبق قواعد نهادهای تاریخ شفاهی بین‌المللی «به‌کارگیری و انتشار محتوای مصاحبه‌ باید با رعایت هرگونه محدودیتی باشد که راوی برای آن مقرر کرده است.» وقتی راوی چندین بار گفته این بخش‌ها برای انتشار نیست، پس انتشار آن نافی حقی است که متعلق به راوی است.از آنجا که به قرار معلوم، دیگر اعضای دولت هم عملکرد و رویدادهای مهم خود در 8 سال گذشته را در قالب همین پروژه روایت کرده‌اند، می‌طلبد که در حراست از دیگر فایل‌ها حتماً اهتمام ویژه به عمل آید.

 

از میان سخنان چند ساعته ظریف در این مصاحبه آنچه بیش از همه مورد توجه رسانه‌ها قرار گرفته، بخش‌هایی است که ناظر بر برخی اتفاقات در حوزه سیاست خارجی است و البته آنچه مورد توجه هم قرار نگرفته مواضع آشکار و برجسته وزیر خارجه درباره هماهنگی‌های مستمر با سردار شهید سلیمانی است.

اما آنچه این سخنان را مورد توجه قرار داده، شرایط و موقعیت زمانی انتشار آن است که جمهوری اسلامی ایران در آستانه انتخابات ریاست جمهوری قرار دارد. بر همین اساس بخش زیادی از تحلیل‌ها و برداشت‌های مختلف از انتشار این مصاحبه و اهداف آن، معطوف به همین موضوع انتخابات شده است. اینکه برخی مدعی شده‌اند هدف منتشر‌کنندگان اصطلاحاً «سوزاندن» ظریف و از میدان به‌در کردن او بوده است. جالب آنکه وزیر خارجه در همین مصاحبه هم باز اصرار دارد که نامزد انتخابات نخواهد شد و دوست دارد کار باقیمانده یا وظیفه خود در چند ماه پایانی عمر دولت را با فراغ بال بیشتری به انجام رساند. اما گویا هراس منتشر‌کنندگان از احتمال کاندیداتوری ظریف و رای‌آوری او آنقدری جدی بوده که ریسک نکرده و تصمیم به انتشار گرفته اند.

این هم دور از ذهن نیست که همزمان با زدن ظریف، این قصد هم وجود داشته که گفتمان دیپلماتیک و تعاملی او با جهان را نیز بکوبند تا اساساً آنچه از سوی مخالفان ظریف و برجام «غربگرایان» خوانده می‌شوند، امکان حضور یا مانور در رقابت پیش‌رو را نداشته باشند. اما به‌راستی آنچه ظریف در اشاره به برخی رویدادهای مرتبط با روسیه می‌گوید به مفهوم ضدیت با شرق یا تمایل به غرب است؟ اتفاقاً او به روشنی در این فایل توضیح می‌دهد که داشتن روابط با چین و روسیه را ضروری می‌داند، روسیه بویژه به خاطر همسایگی با ایران و چین هم به‌واسطه آنکه از قدرت‌های بزرگ جهانی است. آنچه ظریف تأکید دارد اهمیت و ضرورت روابط با غرب و شرق با «چشم باز» است. دغدغه او به نظر می‌رسد ناظر بر انتخاب‌هایی در روابط بین‌الملل است که کمترین هزینه و بیشترین نفع را برای جمهوری اسلامی ایران و مردم داشته باشد و طبیعی است که در این میان کانون‌ها یا نهادهای تأثیر‌گذار داخلی باید هم‌افزایی داشته باشند برای تحقق بیشتر این مهم. در حقیقت ظریف برخلاف برخی اتهامات نه غربگراست و نه شرق‌گرا بلکه او یک ایرانی‌گرا است.

در این میان البته برخی هم فضا را مهیا دیده‌اند تا وزیر خارجه را در مقابل نظام قرار دهند و این روایت را القا کنند که او بدون هماهنگی با مجموعه تصمیم‌ساز در کشور سیاست هایش را پیش برده است. حال آنکه ظریف بارها در مصاحبه‌ها و سخنرانی‌های مختلف تأکید داشته که رهبر معظم انقلاب این فضا را مهیا کرده‌اند که ایشان نقطه نظرات خود را بدون لکنت در میان بگذارد. بنابراین انتقادها یا گلایه‌هایی که در مصاحبه یاد شده گفته شده هم به نظر نمی‌رسد در همین جلسات خصوصی مطرح نشده باشد. در حقیقت مقامات عالی تصمیم‌ساز در جمهوری اسلامی و حتی شهید سلیمانی هم در جریان این گلایه‌ها بوده‌اند. لذا مصاحبه یاد شده از این حیث که شخصیت متفاوت و ناآشنایی از ظریف در مجموعه مقامات عالی نظام ترسیم کند، چیز جدیدی ندارد چرا که همه این مباحث در جلسات خصوصی در میان گذاشته شده است.

و در آخر یادآوری این مهم هم به نظر ضروری می‌رسد که از محافل و رسانه‌های مخالف نظام انتظاری نیست که این مصاحبه را دستاویز اختلاف‌افکنی جدید در فضای سیاسی ایران و مجموعه‌های مختلف حاکمیت نکنند. اما از مجموعه‌های درون نظام و آنها که دل در گرو رفع برخی مشکلات موجود و بهبود شرایط دارند این انتظار بیجایی نیست که این فقره را بهانه‌ای برای یک نزاع جدید درون نظام نکنند. به هر روی فایلی که بنایی بر انتشارش نبوده به هر دلیلی رسانه‌ای شده است. محمد جواد ظریف هم کارنامه و عملکرد روشن و مشخصی در طول 40 سال گذشته دارد و اتفاقاً همین تجربیات مستمر در مسئولیت‌های مختلف حکم می‌کند به جای رویکردهای تقابلی و کینه‌توزانه، نگاهی آسیب‌شناسانه نسبت به این ماجرا داشته باشند. هم ناظر بر اینکه چرا چنین فایل‌هایی ناخواسته منتشر می‌شود و هم معطوف به این مهم که پویایی و بالندگی هر مجموعه در گرو آسیب‌شناسی مستمر و کارشناسی است.

 

آنچنان که بسیاری از تحلیلگران و صاحبنظران در مواضع مختلف بر ضرورت برخی اصلاحات در بخش‌های مختلف و پرهیز از پراکندگی در تصمصم‌سازی‌ها و ترمیم بوروکراسی کشور تأکید دارند، حال سخنان محمدجواد ظریف را هم می‌توان در همین چارچوب دید اگر نکات قابل توجهی ناظر بر رفع برخی اشکالات و ضرورت اصلاح آنها در مصاحبه وزیر خارجه وجود دارد، از آن بهره گرفته شود. جامعه ایرانی خیلی وقت است که از کشمکش‌های بی‌فایده سیاسی و ناظر بر اهداف جناحی که رافع هیچ مشکلی نشده، خسته است و افزودن یک چالش دیگر به مجموع تنش‌های موجود اگر چه ممکن است آورده‌ای کوتاه مدت برای فلان گروه و جناح سیاسی داشته باشد، اما قطعاً برای مردم نخواهد داشت.

شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از روزنامه ایران، تاریخ انتشار ۷ اردیبهشت ۱۴۰۰، کد خبر: 575495، www.irannewspaper.ir.