شعار سال: نشست معرفی و نقد کتاب «راهنمای فرهنگ مادی» چهارشنبه ۲تیر با حضور عباس کاظمی (جامعه‌شناس و عضو هیأت‌علمی مؤسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی)، کوشا گرجی‌صفت (جامعه‌شناس و عضو هیأت‌علمی دانشگاه تهران) و محمدسعید ذکایی (عضو هیأت علمی دانشگاه علامه طباطبایی و مترجم کتاب) برگزار شد.

 

ذکایی در ابتدای این نشست توضیحاتی را درباره این اثر ارائه کرد و گفت: حوزه مطالعات فرهنگ مادی حوزه بسیار جوانی است و ارتباط ماده با ارزش‌ها، جامعه و ... دریچه و منظر جدیدی است که در غرب هم نهایتا دوتا سه دهه رونق گرفته و تاخیر تاریخی اش در ایران قابل توجیه است.

او ادامه داد: کار‌هایی در سنت معماری، خانه و ... صورت گرفته که از منظر مطالعات فرهنگی به ماده نگریسته است به طور مثال کتاب جهان فرهنگی خانه، مردم‌شناسی مرگ، رسانه شیعی و ... از این نمونه‌هاست.

این استاد دانشگاه با بیان اینکه بخش عمده سابقه مطالعات فرهنگ مادی، توصیفی و با رویکرد کارکردگرایانه است افزود: این آثار با هدف اینکه پدیده‌های در حال تغییر را بتوان سوابقش را حفظ کرد تولید شده است. این چیزی شبیه مردم شناسی کلاسیک در اوایل قرن ۲۰ است. در مطالعات دهه ۵۰ هم کمتر وجه نظری معناشناسی از مادیت ارائه شده است و وجه توصیفی و کارکردگرایانه بر آن‌ها عالب است و چرخش ساختارگرایانه را کمتر نمایندگی می‌کند. من در کتاب به خلط مادیت و مادیت گرایی یا مصرف و مصرف گرایی اشاره کردم.

 

حاشیه‌ای بودن مطالعات بین رشته‌ای

او با اشاره به اینکه حاشیه‌ای بودن مطالعات بین رشته‌ای به مهجوریت این حوزه رونق داده است گفت: همین موضوعات باعث شد که من پیشنهاد ترجمه این کتاب را ارائه کنم که خوشبختانه در نهایت به چاپ رسید. موضوعات بیشتری هم می‌توانست در کتاب قرار بگیرد اماحجم کتاب، چون زیاد بود، مانع از افزوده شدن مطالب جدیدتری می‌شد.

ذکایی در پایان گفت: این کتاب در سنتی قرار می‌گیرد که ادعا دارد مطالعه فرهنگ مادی آن قدر رشد کرده که به آن به صورت فرارشته‌ای نگاه کرد.

عباس کاظمی نیز در ادامه این نشست با بیان اینکه انتشار کتاب حاضر در ابتدای دهه جدید برای ما نوید بخش تحولات جدید در علوم اجتماعی است توضیح داد: در دهه ۹۰ چرخش به سمت اشیا و مادیت در ایران مورد توجه قرار گرفته است. مفهوم فرهنگ مادی با کلمه مادی گره می‌خورد که در مقابل معنویت قرار می‌گرفت و از این جهت مورد طعن و طرد قرار می‌گرفت یا مادی‌گرایی که درباره معنوی‌گرایی قرار می‌گرفت، این دو جریان مانع شدند که این رویکرد زودتر در ایران رواج یابد، اما در دهه ۹۰ در حوزه‌های مختلف اعم از هنر مفهوم فرهنگ مادی، ابژه‌ها و ... مهم شدند و بر ما پژوهشگران است که تامل بیشتری کنیم که چرا این موضوعات مورد توجه قرار گرفت.

او افزود: در این راستا کتاب «مادیت‌های معاصر» در سال ۱۳۹۵ منتشر شد و در آن به اشیای مادی به طور مثال پس از زلزله بم و ... پرداخته شد و جریان باستان‌شناسی را به سوی مسالعه فرهنگ مادیت برد.

او ادامه داد: به قلم من هم کتاب «امر روزمره در جامعه پساانقلابی» منتشر شد و کتاب «مذاکره با اشیا» هم به صورت مبسوطی روی این موضوع کار کرده است. در سال ۹۷ هم سهم فرهنگ مادی ترجمه شده است. کار هوشنگ شهابی درباره سیگار نیز یکی دیگر از کار‌های خوب درباره فرهنگ مادی است. آثار هنری هم درباره پیکان و پیانو ... ساخته شد که نشان می‌دهد جریان جدی برای مطالعه فرهنگ مادی به ویژه در حوزه هنر راه افتاده است.

این جامعه‌شناس گفت: این کتاب‌هایی که نام بردم از زاویه خاصی به بحث پرداختند، اما کتاب فرهنگ مادی به رویکرد‌های مختلفی اعم از مارکسی، تفسیری، انسان شناسانه و ... در این حوزه پرداخته و برای محققان این کتاب حرفی برای گفتن دارد.

او با طرح این سوال که چرا اشیا در زندگی روزمره پسا انقلابی مهم است؟ عنوان کرد: یک پاسخ این است که ما یک جامعه مصرفی را بعد از دهه ۷۰ و ۸۰ سپری کردیم و اشیا بیشتر از دهه‌های قبل در زندگی ما رخنه کردند و اشیا سنتی و قدیمی و از مد خارج شده دوباره به مد برگشتند.

کاظمی یادآور شد: این نشان می‌دهد جامعه ما نگاه متفاوتی به اشیا به ویژه اشیا یک بار مصرف دارد. زمانی ما یک شی را می‌خریدیم و با ما پیر می‌شد، اما امروز اشیا عمر کوتاهی دارند و اشیایی داریم که پس از اتمام مصرف دوباره به جهان عتیقه‌ها بر می‌گردد.

به گفته او، شاید تجربه‌ای که از فضای مصرفی در چند دهه اخیر داشتیم می‌توانسته در تغییر نگاه جامعه به اشیا تاثیر داشته باشد، اما یک عامل دیگر هم مهم است؛ چند سال پیش بود که اشیا دهه ۶۰ جنبه نوستالژیک پیدا کرده بود. باز این پاسخ به ما نشان می‌دهد که ۴۰ سال شدن انقلاب نسلی را به بازنگری خودش تشویق کرده است.

کاظمی با بیان اینکه سومین دریچه‌ای که می‌توان به این سوال پاسخ داد وضعیت جامعه ماست توضیح داد: در این جا این سوال مطرح است که زندگی اشیا در جامعه دموکراتیک یا غیر دموکراتیک چگونه است و وقتی این اشیا وارد جامعه‌های دیگر می‌شوند با نظام سیاسی، مردم، ایدئولوژی و ... چه می‌کنند.

او افزود: من در کتاب «امر روزمره در جامعه پسا انقلابی» درباره جین پوشی گفتم که جین در ایران موضوعیت برای طبقه متوسط دارد در حالیکه در خارج از کشور جین پوشی برای طبقه کارگر است.

این استاد دانشگاه با بیان اینکه این کتاب جهان‌های متفاوتی را که فرهنگ مادی برای ما را بازگو می‌کند اظهار کرد: کلمه فرهنگ مادی باز خودش یک معنای پیچیده‌ای به ما می‌دهد. رویکردی که از مارکس نشات می‌گیرد و از قدرت کالا و اشیا ذیل مفهوم کالایی شدن و بیگانه سازی تا رویکرد زیمل و بوردیو نسبت به اشیا درباره مطالعه فرهنگ مادی مطرح است.

کاظمی با اشاره به اینکه زندگی اجتماعی اشیا در ایران شناخته شده است و پایان نامه‌هایی در این باره نوشته شده است عنوان کرد: یک رویکرد هم از اشیا به مثابه انسان سخن می‌گوید که در این کتاب در این باره صحبت شده و این رویکرد بسیار مهم است. در این رویکرد جهان فلتی دیده می‌شود که در آن اگر انسان سروری در برابر موجودات دیگر نکند ما با جهانی مواجه می‌شویم که زندگی اشیا و حیوانات هم برای ما بسیار اهمیت دارد به طور مثال در این رویکرد جهان را بر اساس زندگی یک کرم خاکی توضیح می‌دهد.

به گفته این جامعه‌شناس، رویکرد‌های روش‌های پسا کیفی با این گونه آثار بیشتر می‌شود، چون این روش‌ها، مناسبات بین انسان‌ها و سایر موجودات را مطالعه کند. این روش‌ها احتمالا در ایران گسترش پیدا می‌کند و حق طبیعت در آینده در کنار حق به شهر برای ما مهم خواهد شد و خوانش انتقادی از دهه‌هایی که بر ما گذشته است در اثر این رویکرد‌ها به دست خواهد آمد. در این جامعه نقد کردن انسان‌ها بسیار مشکل است و از طریق اشیا راهی پیدا شده که به نقد فرهنگ سیاسی در ایران بپردازیم.

کاظمی گفت: کتاب حاضر بسیار ارزشمند است و دایره وسیعی را شکل می‌دهد. اما جای پانوشت‌های بسیاری در این کتاب خالی است، چون موضوعات مختلفی را در کتاب پوشش می‌دهد. این پانوشت‌ها می‌توانست فهم مخاطب را راحت‌تر کند. همچنین مقدمه دکتر ذکایی در کتاب بسیار خوب است، اما بهتر است درباره اینکه چرا مطالعه اشیا در ایران مهم است؟ چه کتاب‌هایی در این باره کار شده و... در مقدمه بعدی بیشتر صحبت شود. این موضوعات می‌تواند چشم‌اندازی را برای سایر دانشجویان و محققان فراهم کند.

 

چرخش فرهنگی نسبت به اشیا در غرب

کوشا گرجی صفت نیز در ادامه این نشست گفت: من وقتی دانشجوی دکتری بودم، سردرگمی نسبت به اشیا داشتم وقتی این کتاب را به انگلیسی خواندم ذهنم منسجم شد. بعد‌ها که به ایران آمدند متوجه شدم که وقتی درباره اشیا و ماتریالیسم صحبت می‌کردیم این برداشت می‌شد که داریم درباره مارکس صحبت کنیم، اما با این کتاب منبعی به وجود آمد که رویکرد‌های مختلف را نسبت به اشیا بیان کند. این کتاب در غرب هم به دلیل هم این موضوع مهم شد.

او با اشاره به دو رویکرد مارکسی و فوکویی نسبت به اشیا گفت: در چرخش فرهنگی ابژه همیشه محصول فرایند دیگری فرض گرفته می‌شود. این رویکرد را ما در کار‌های بودریار و ... می‌بینیم.

گرجی صفت افزود: چرخش فرهنگی نسبت به اشیا در غرب اکنون بسیار جدی شده و به طور مثال الان مباحث لاتور در این باره بسیار مهم است.

او با طرح این سوال که فرهنگ مادی چه ربطی به سیاست دارد؟ توضیح داد: قرار نیست این فرهنگ فاکت جایگزینی در سیاست بدهد بلکه می‌خواهد به شما قدرت بازنگری درباره اشیا بدهد. این باعث می‌شود ما یک تاریخ نگاری متفاوت داشته باشیم. اگر تاریخ نگاری انقلاب ما شیفته علی شریعتی است و آن را مهم فرض می‌گیرد این فرهنگ مادی می‌خواهد بگوید چرا شریعتی مهم است؟ چون شریعتی به واسطه اشیا سوژه انقلابی می‌سازد!

او گفت: امروز بحث‌های مهمی درباره نئولیبرالیسم می‌شود. چیستی این مفاهیم در گرو برخی از مطالعات فرهنگ مادی است. ما همیشه فکر می‌کردیم قدرت و ایدئولوژی وجود دارد که بر اساس آن همه چیز را شرح می‌دهیم، اما این سوال جدی‌تر است که چه اشیایی باعث می‌شود این قدرت و ایدئولوژی شکل بگیرد.


شعار سال، با اندکی تلخیص واضافات برگرفته از ایبنا، تاریخ انتشار: ۴ تیر ۱۴۰۰، کد خبر ibna.ir، ۳۰۷۷۱۶