شعارسال: تقریبا همه می‌دانیم که ما در شمار پر‌برداشت‌ترین‌های آب از عمق زمین و بدمصرف‌ترین‌های آن هستیم. یعنی در فرایند‌های قانونی و غیرقانونی از عمق زمین آب برداشت می‌کنیم و در بستر‌های کم بازده، صرف کشاورزی، باغداری، فضای سبز شهری و... می‌کنیم. اما اگر این موارد را در ساحت اعداد و آمار‌های رسمی و مقایسه‌ای با سایر نقاط جهان ببینیم احتمالا از خودمان خجالت خواهیم کشید. چون ما در شرایطی حجم وسیعی از کشاورزی مان وابسته به آب‌های زیرزمینی است که اغلب دشت‌ها و منابع زیرزمینی را از دست داده ایم.

وابستگی آب کشاورزی ایران در مقایسه با جهان

آن طور که مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارش اول آبان ماه خود از سلسله گزارش‌های پویایی شناسی چالش‌های کشور آورده است، اعداد عجیب و البته خجالت آوری در آن به چشم می‌خورد. برای نمونه شاخص وابستگی کشاورزی به منابع آبی زیرزمینی در ایران ۶۲.۱ درصد است، در حالی که میانگین این عدد در منطقه آسیا ۳۸.۵ درصد، در منطقه اروپا ۲۹.۵ درصد و در آمریکا ۴۵.۷ درصد است. این اعداد می‌گوید، کشاورزی ایران با فاصله‌ای زیاد وابستگی فراوانی به آب‌های زیرزمینی دارد.

امنیت غذایی در خطر

طبق آن چه بررسی‌های مرکز پژوهش‌های مجلس می‌گوید که ما آن را در جدول می‌بینیم، ظاهرا بخش مسئول در کشاورزی ایران، در تمامی این سال‌ها فقط دست روی دست گذاشته و تا آن جا که توانسته اجازه داده که کشاورزی کشور در حد اعلای خود به آب‌های زیرزمینی وابسته شود. از همین رو و از برایند همین نوع مدیریت بر عرصه صنعت کشت است که می‌بینیم متاسفانه صادرات آب مجازی ایران در رتبه نخست منطقه جای می‌گیرد. مرکز پژوهش‌ها پس از ارائه شاخص وابستگی مناطق جغرافیایی مختلف جهان این طور می‌نویسد: «می توان گفت که با افزایش این شاخص، تهدیدپذیری کشاورزی و به تبع آن امنیت غذایی از نوسانات منابع آب زیرزمینی بیشتر می‌شود. کسری مخازن دشت‌های کشور و شور شدن آن‌ها و مهاجرت مردم ساکن این نواحی و ایجاد توزیع جمعیتی نامتوازن، از مواردی است که ارتباط این شاخص را با امنیت آبی و امنیت اجتماعی نیز روشن می‌سازد.»

۵۵ درصد مصارف زیرزمینی است

این که برای مصارف مختلف چه میزان آب از عمق زمین می‌کشیم، باید به آمار وزارت نیرو مراجعه کنیم. تقی عبادی مدیرکل دفتر توسعه نظام‌های فنی، بهره‌برداری و دیسپاچینگ برق‌آبی شرکت مدیریت منابع آب ایران، در این باره آمار داده است: در کشور به صورت سالانه نزدیک به ۹۸ میلیارد مترمکعب آب مصرف می‌شود که از این بین ۵۵ درصد توسط منابع زیرزمینی و ۴۵ درصد دیگر توسط منابع آب سطحی تأمین می‌شود. او با اشاره به وضعیت به شدت بحرانی آب‌های زیرزمینی در ۱۰ استان یادآور شده است: بررسی‌ها نشان می‌دهد در استان‌هایی مانند کرمان، یزد، خراسان جنوبی، هرمزگان، همدان، خراسان رضوی، فارس، مرکزی، قم و سمنان وابستگی به آب‌های زیرزمینی نسبت به دیگر استان‌های کشور به مراتب بدتر است و در این استان‌ها بیش از ۷۵ درصد از آب مصرفی از آب‌های زیرزمینی تأمین می‌شود. وی همچنین با اشاره به شرایط به شدت بحرانی استان‌هایی، چون کرمان، یزد، خراسان جنوبی و هرمزگان گفته است: در استان کرمان حدود ۹۳ درصد از آب مصرفی از طریق چاه‌های زیرزمینی تأمین و در استان یزد نیز حدوداً ۹۱ درصد از آب مصرفی از آب‌های زیرزمینی برداشت می‌شود.

۱۴۳ میلیارد مترمکعب کم داریم

عبادی درباره نقش منفی این شرایط بر وضعیت آبی کشور آمار غم انگیزی داده است: وضعیتی که در آن قرار داریم طی یک روند صعودی سبب شده است تا اکنون با رقمی معادل ۱۴۳ میلیارد مترمکعب کسری تجمعی آب زیرزمینی رو به‌رو باشیم و این روند موجب پایین رفتن سطح آب در آبخوان‌ها و در نتیجه برداشت آب از قسمت‌های عمیق‌تر شده است.

عمق آب از ۲۰ متر به ۱۲۰ متر!

شاید نمونه این میزان فاجعه در برداشت‌های زیرزمینی را در گفت وگوی ما با دکتر علی بیت اللهی، رئیس بخش زلزله‌شناسی مهندسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی بتوان دید که درباره مرو دشت استان فارس به خراسان می‌گوید: «این دشت یکی از ۴ منطقه دارای خطر بالای فرونشست در کشور است. حدود ۵۰ سال قبل سطح آب‌های زیرزمینی در این منطقه کمتر از ۲۰ متر بوده است، اما بررسی‌های میدانی و اخیر بنده در سه ماه گذشته از آن منطقه نشان می‌دهد، اکنون سطح آب‌های زیرزمینی در این دشت به ۱۲۰ متر رسیده و این در نوع خود یک فاجعه است.»

راهکار اجرای الگوی کشت چیست؟

ما، اما برای آگاهی از سیاست‎گذاری موضوع آب و کشاورزی در برنامه هفتم توسعه و این که قانون برای الگوی کشت و مسئله بهره وری آب چه برنامه‌ای دارد، به سراغ سخنگوی کمیسیون کشاورزی مجلس رفتیم. دکتر ذبیح ا... اعظمی ساردویی به ما می‌گوید: آن چه را دولت در لایحه برنامه هفتم آورده بود، ما تغییر اساسی دادیم که اجازه بدهید منتشر شود و سپس درباره آن گفتگو کنیم. سپس از اعظمی درباره الگوی کشت، می‌پرسم که می‌گوید: الگوی کشت با زور و دادگاه و بگیر و ببند موفق نخواهد شد. بلکه الگوی کشت فقط با اجرای قانون «کشاورزی قراردادی» که در مجلس مصوب شد موفق و محقق خواهد شد، چراکه با اجرای موفق طرح کشاورزی قراردادی کشاورزان به جای دغدغه‌های جانبی تنها در اندیشه تولید و کیفیت محصول خواهند بود. وی در این باره به ضرورت حمایت از بخش خصوصی در مسیر کشاورزی قراردادی اشاره و بیان می‌کند: مثلا در مشهد یک شرکت تولیدی رب با کشاورز بومی قرارداد منعقد و محصول را از او خریداری می‌کند، چون به آن نیاز دارد، اما اگر در آن جا محصولی کشت شود که کسی آن را نخرد، الگوی کشت رعایت نشده است. یا در جنوب کرمان در زمستان کشت چغندر صورت گیرد، اما وقتی در این منطقه کارخانه قند وجود ندارد، کشت این محصول کار بیهوده‌ای است. دولت اکنون با خرید تضمینی محصولات الگوی کشت را اجرا کرده است، چون کشاورز به دنبال محصولی می‌رود که صرفه بهره وری بالا و خریدار داشته باشد. سخنگوی کمیسیون کشاورزی ادامه می‌دهد: ما در صورتی می‌توانیم از الگوی کشت بگوییم که «کشاورزی قراردادی» به معنای واقعی اجرایی شود و منابعی که دولت برای آن اختصاص می‌دهد، به صورت هدفمند در جهت تشویق و ترغیب کشاورز برای اجرای الگو‌های درست باشد و مهم‌تر از آن نیز توجه به منابع آبی در هر منطقه است. اعظمی در این باره نمونه‌ای را بیان می‌کند: کشت تابستانه هندوانه در جنوب کرمان با آبیاری قطره‌ای ۳ هزار و ۸۴۵ متر مکعب آب در هکتار می‌برد، اما در کشت تابستانه همدان ۱۵ هزار متر مکعب آب برای هر هکتار می‌خواهد. این یعنی در کشت محصولات در هر منطقه باید دقت‌های لازم صورت گیرد و مثلا در تابستان به کشاورز کرمانی اجازه ندهیم ذرت را به عنوان محصول پر آب بر کشت کند. او تاکید می‌کند، منابع آب اکنون یکی از چالشی‌ترین مسائل کشور است که نمونه اش را می‌بینیم که یک لیتر بنزین را نهایتا ۳ هزار تومان و یک لیتر آب نوشیدنی را هم با همان قیمت یا بیشتر می‌خریم؛ این یعنی چالش آینده کشور ما، آب و امنیت غذایی است که در آن دچار مشکلات خواهیم شد.

شعارسال با اندکی اضافات و تلخیص برگرفته از سایت خراسان، تاریخ انتشار: 14آبان1402، کدخبر: 796108، www.khorasannews.com