شعار سال: در تعابیر دینی، تأکیدات فراوانی بر حمایت از نیازمندان، بی‌سرپرستان و… وجود دارد. آیات متعددی در قرآن بر برقراری عدالت و رعایت مساوات اشاره داشته و دستورات زیادی بر چگونگی هزینه‌کرد اموال و دارایی‌هایی نظیر، خمس، زکات و… وارد شده است. مسلماً در این میان، از جمله اقشار نیازمندی که محتاج دریافت این هزینه‌ها هستند، زنانی هستند که یا از داشتن سرپرست و حامی مالی محرومند و یا بدسرپرست هستند و بود و نبود او تفاوتی ندارد. نگاهی به ابعاد فقهی موضوع و جایگاه زنان بی‌سرپرست یا بدسرپرست در آموزه‌های دینی، مسأله‌ای است که در روزگار کنونی نیز کاربرد داشته و نیازمند اجرایی‌شدن است.

در ترسیم جامعه اسلامی، مهم‌ترین رکن، خانواده است؛ مجموعه‌ای از زن و مرد و فرزندان. در این مجموعه، قوامیت (۱) و مدیریت مالی و اقتصادی، با مرد است و او است که اداره زندگی را برعهده دارد و تأمین نفقه خانواده و حمایت‌های اجتماعی و اقتصادی آنها با مرد است؛ آن‌جاکه می‌فرماید: «هرجا که خود سکونت گزیدید آنها را نیز به قدر توانایی خود مسکن دهید. به آنان ضرر نزنید تا بر آنها تنگ آید و اگر آبستن بودند، نفقه‌شان را بدهید تا وضع حمل کنند و اگر فرزندان شما را شیر می‌دهند، مزدشان را بدهید و به وجهی نیکو با یکدیگر توافق کنید…» (۲).

در چنین پازلی، نبود مرد به معنای از دست رفتن یکی از مهم‌ترین ارکان بنا و قوام خانواده است. نبود مرد، خواسته یا ناخواسته، خصوصاً اگر با تأمین‌ها و آینده‌نگری‌های مالی همراه نباشد، خانواده را با چالش‌های جدی مواجه خواهد ساخت. چالش‌هایی که زن را مجبور می‌سازد برای حل آنها وارد عرصه کار و اجتماع شود و این بار، بدون هیچ‌گونه حمایتی از درون نهاد خانواده.

مسلم است که این شرایط و به‌وجود آمدن چنین چالشی که ارکان زندگی خانوادگی را متزلزل می‌سازد، هیچ‌گاه مطلوب اسلام نبوده است؛ و این بدان معنا است که اسلام، به عنوان دینی کامل و همه‌جانبه‌نگر، باید فکری برای این شرایط کرده باشد. برای زنان بی‌سرپرستی که تنها یا با فرزند، بدون هرگونه پشتوانه مالی، در جامعه رها شده‌اند و به یک‌باره، تمامی حمایت‌های مادی و معنوی خود را از دست داده‌اند.

نگاهی به ابعاد فقهی موضوع و جایگاه زنان بی‌سرپرست یا بدسرپرست در آموزه‌های دینی، مسأله‌ای است که در روزگار کنونی نیز کاربرد داشته و نیازمند اجرایی‌شدن است.

دستورات کلی در اسلام
در تعابیر دینی، تأکیدات فراوانی بر حمایت از نیازمندان، بی‌سرپرستان و… وجود دارد. آیات متعددی در قرآن بر برقراری عدالت (۳) و رعایت مساوات اشاره داشته و دستورات زیادی بر چگونگی هزینه‌کرد اموال و دارایی‌هایی نظیر، خمس، زکات و… وارد شده است. مسلماً در این میان، از جمله اقشار نیازمندی که محتاج دریافت این هزینه‌ها هستند، زنانی هستند که یا از داشتن سرپرست و حامی مالی محرومند و یا بدسرپرست هستند و بود و نبود او تفاوتی ندارد.

در یک نظام اسلامی، برقراری نظم و ارائه خدمات گوناگون اجتماعی، بهداشتی، درمانی، اقتصادی، آموزشی و… از مواردی است که به حکم عقل و شرع، برعهده حکومت است؛ خصوصاً نسبت به اقشار آسیب‌پذیرتر و محروم جامعه. بدیهی است که یکی از آسیب‌پذیرترین و نیازمندترین اقشار، زنان بی‌سرپرست هستند.

از طرف دیگر یکی از اصول مهم در جامعه اسلامی آن است که حاکم، ولی و سرپرست کسی است که ولی ندارد. بر اساس این قاعده، مسؤولیت و سرپرستی همه افراد بلا ولی، حتی زنان بی‌سرپرست، با حاکم جامعه اسلامی است و آنها تحت حمایت و پوشش او خواهند بود (۴).

دستورات خاص در اسلام
علاوه بر آنچه به طور مطلق بر وظیفه حاکمیت نسبت به زنان بی‌سرپرست بیان شد، برخی از ادله خاص نیز مانند روایات وجود دارد که در آنها بر این موضوع تأکید شده است. به عنوان نمونه در حدیثی از رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم نقل شده است: یتیمان و زنان بی‌سرپرست را سیر کن و نسبت به یتیمان مانند پدری مهربان و برای زنان بی‌سرپرست همانند شوهری دلسوز باش، تا درعوض این خدمات، به ازای هر نفسی که در دنیا می‌کشی، قصری در بهشت به تو عطا شود که هر قصری بهتر از دنیا و آنچه در آن است، خواهد بود (۵).

ضمن آن‌که در احکام فقهی، اگر زنی همسرش غایب شود یا از دادن نفقه خودداری کند، می‌تواند به حاکم مراجعه کند و حاکم نیز بر اساس مبانی فقهی و احکام وارده و از باب ولایتی که بر شخص غایب دارد، وظایف او را نسبت به همسرش ایفا می‌کند. یکی از مهم‌ترین این وظایف، تأمین نفقه زن است که با شرایط خاصی اجرایی خواهد شد.

(در همین زمینه: همسری که اثری از او نیست)

چه کرده‌ایم؟
باتوجه به آن‌چه به طور مختصر بیان شد، نظارت و حمایت از زنان بی‌سرپرست، به حکم کلی ولایت در جامعه اسلامی و حکم اختصاصی آن، برعهده حاکم جامعه اسلامی است. در همین راستا و برای اجرایی‌ساختن این دستورات اسلام، بعد از انقلاب اسلامی، در اصول۱۰،۲۰، ۲۱ و ۲۹ قانون اساسی بر تأمین نیازهای افراد بی‌سرپرست و زنان سرپرست خانوار به عنوان اقشار آسیب‌پذیر جامعه تأکید شد.

در کنار آن، قانون تأمین زنان و کودکان بی‌سرپرست، آبان ۱۳۶۲ به تصویب رسید و روند قانون‌گذاری آن، طی سال‌های ۱۳۷۱، ۱۳۷۴، ۱۳۸۳ و ۱۳۸۷ ادامه یافت و وظایف و حدود کاری سازمان‌های حمایت‌گر مانند وزارت رفاه، بهزیستی و کمیته امداد مشخص شد.

در برنامه دوم توسعه، آمده است: عنایت به مناطق محروم و روستاها با اولویت اشتغال، بهداشت و آموزش، تولید عمران، تعمیم و گسترش و بهبود نظام تأمین اجتماعی… به منظور پرداخت مستمری به اقشار نیازمند، زنان و کودکان بی‌سرپرست و معلولین… (۶).

در منشور حقوق و مسؤولیت‌های زن مسلمان در نظام جمهوری اسلامی ایران نیز حق برخورداری زنان آسیب‌دیده و آسیب‌پذیر اجتماعی از حمایت‌های مناسب به منظور بهبود وضعیت فرهنگی خود و جامعه، از جمله حقوق فرهنگی و معنوی زنان شناخته شده است (۷).

علاوه بر این موارد، در آیین‌نامه قانون تأمین زنان و کودکان بی‌سرپرست، بر ایجاد امنیت اجتماعی و اقتصادی این زنان و حمایت از ایشان تأکید شده و این قبیل افراد را تحت پوشش حمایتی خود قرار داده است (۸).

در نتیجه آن‌چه که گفته شد می‌توان اذعان داشت که اسلام برای خانواده و زنان ارزش ویژه‌ای قائل است. در نگاه اسلام، برای زنان وظایفی مشخص شده است و در میان این وظایف تأمین زندگی، جایی ندارد. اما گاه شرایطی است که یک زن، چاره‌ای جز این کار ندارد؛ در چنین شرایطی، اسلام، یک زن تنها و بی‌سرپرست را رها نکرده و برای حمایت و تأمین او برنامه‌ها و راهکارهایی را ارائه داده است؛ چرا که باور دارد، حفظ زن، حفظ زندگی و جامعه است. از این‌رو است که جمهوری اسلامی هم با عنایت به این دستورات، تلاش کرده است تا نگاه حمایت‌گرانه ویژه‌ای نسبت به این زنان داشته باشد و در این مسیر هم اقداماتی را انجام داده است اما همچنان تا رسیدن به وضع مطلوب فاصله زیادی وجود دارد و حل این مشکل، همکاری و حمایت و همیاری نهادهای مختلف و برنامه‌ریزی‌های گسترده‌ای را می‌طلبد.

پی‌نوشت
۱٫ سوره حجرات، آیه۱۱٫
۲٫ سوره طلاق، آیه۶٫
۳٫ «وَاعْلَمُوا أَنَّمَا غَنِمْتُمْ مِنْ شَیءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِی الْقُرْبَى وَالْیتَامَى وَالْمَسَاکِینِ وَابْنِ السَّبِیلِ…» بدانید هرگونه غنیمتی به دست آورید، خمس آن برای خدا، و برای پیامبر، و برای ذی‌القربی و یتیمان و مسکینان و واماندگان در راه (از آنها) است. (سوره الأنفال، آیه۴۱).
۴٫ مبانی فقهی-حقوقی، اصول و سیاست‌های حمایت از زنان بی‌سرپرست و بدسرپرست با رویکردی بر اندیشه‌های امام خمینی، فریبا حاجی‌علی و مهدیه محمدتقی زاده، «پژوهشنامه متین»؛ سال پانزدهم، شماره۵۸٫ صص۱۵-۳۹٫
۵٫ طبرسی، مشکاه الانوار، ص۱۶۸٫
۶٫ برنامه دوم توسعه، خط مشی‌های اساسی، بندهای ۵، ۶، ۹٫
۷٫ منشور حقوق و مسئولیت‌های زنان در نظام جمهوری اسلامی ایران، مصوب ۳/۶/۱۳۸۳٫
۸٫ آیین‌نامه مصوب ۱۱/۵/۱۳۷۴٫

با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از پایگاه تحلیلی خبری آرمان زنان، تاریخ 5 فروردین 96، کد مطلب: 39188: www.armanezanan.ir