شعارسال:هرتسفلد باستان شناسی جسور، طراح و نقشه کشی ماهر و زبان شناسی خبره بود. افکار و طرح های او در زمینه ی تاریخ، باستان شناسی و زبان شناسی، مطالعات ایران شناسی را وارد مرحله ای تازه کرد.

شاید کمتر کسی بداند که قانون عتیقات ایرانی را باستان شناس یا یکی از مسئولان باستان شناسی ایرانی ننوشته است! بلکه این کار توسط باستان شناسی آلمانی که بیش از 100 سال پیش ارزشِ محوطه ها و آثار تاریخی ایران را فهمید و تلاش کرد با وضع قوانینی در این زمینه، از بی حرمتی به ابنیه ی تاریخی کشورمان جلوگیری کند، نوشت. چه برسد به این که کسی فکرِ تخریبِ بنا یا محوطه ای تاریخی در سر بپروراند!

هفتاد سال پیش در 20 ژوئن 1948 میلادی "ارنست هرتسفلد" درگذشت، باستان شناسی که معتقد بود؛ «برای جلوگیری از بی حرمتی به ابنیه ی تاریخی (ایران)؛ احکامی صادر و آن را به همه ی ایالت هابفرستند تا ابنیه ملی و تاریخی را تخریب نشود و آثار ملی را محترم شمرده شوند.»

بنابراین می توان گفت؛ "این باستان شناس آلمانی زودتر از ایرانی ها به اهمیت حفاظت از آثار تاریخی پی برد."

هرتسفلد در۲۳ جولای ۱۸۷۹ در سل (Celle) آلمان متولد شد. دیپلم دبیرستان خود را در ۱۸۹۷ در برلین گرفت. سپس دانشجوی رشته ی معماری شد و همزمان آشورشناسی، تاریخ هنر و فلسفه را فرا گرفت.

او در ۱۹۰۳ در امتحان مهندسی ساختمان شرکت کرد و دو سال در محوطه ی باستانی آشور به عنوان دستیار "والتر آندره" (Walter Andrae) کار کرد و در راه بازگشت به برلین، سفرهای بسیاری در ایران و عراق داشت.

او مانند دیگر باستان شناسانِ مؤسسه ی شرق شناسی آلمان، ارزیاب و نسخه بردار خوبی بود و از مناطقی که همیشه مورد توجهش بودند می توان به "سامرا"، "بغداد"، "تیسفون"، "تخت جمشید" و "پاسارگاد" نام برد.

بازدید، نقشه برداری، عکاسی و طراحی های زیادی کرد، همچنین قادر بود از منابع لاتین، یونانی، عربی، فارسی، سریانی و خط میخی نیز به خوبی بهره ببرد.

هرتسفلد پایان نامه ی دکترای خود را در برلین و در مورد "پاسارگاد" نوشت. کاوش بعدی او به همراه "فردریش زاره" در خرابه های وسیع سامرا، پایتخت کوتاه مدت عباسیان و اولین کاوش یک منطقه ی اسلامی در خاور نزدیک بود.

هرتسفلد برنامه ای نظام مند برای لغو امتیاز انحصاری فرانسویان در کاوش های باستان شناسی ایران ریخت. خطابه های شورانگیز او در عمارت مسعودیه، همراه با تربیت جمعی از دانشوران ایرانی و نیز همزمان کسب حمایت دولتمردان متنفذ، او را به هدف نزدیک کرد و با کمک آرتور آپهام پوپ امریکایی و شماری از دانشوران ایرانی، انجمن آثار ملی را در ۱۳۰۲ را پایه گذاری کرد.

او در یکی از خطابه هایش، عقیده اش در مورد حفاظت از آثار تاریخی را این طور بیان کرد؛ «برای جلوگیری از بی حرمتی به ابنیه ی تاریخی؛ اولاً از طرف دولت احکام اکیده صادر و به تمام ایالات و ولایات قدغن شود که ابنیه ملی و تاریخی را خراب و ضایع ننمایند و آثار ملی را محترم شمارند. در ضمن به وسایل مختلفه ی دیگر مثلاً به توسط جراید مردم را به این مفاخر ملی متوجه ساخته و حفظ و احترام ابنیه و آثار را به عامه بفهمانند».

او زیرکانه از فضای ملی گرایانه در اواخر دوره ی قاجار و اوایل دوره ی پهلوی برای رسیدن به مقاصد خود استفاده کرد و اندکی بعد از تیر ۱۳۰۶ رسماً به مدت سه سال در سمت متخصص مطالعات شرقی به استخدام دولت ایران درآمد.

در این منصب، او دستور به نظارت دقیق بر عتیقاتی داد که از کشور خارج می شدند. همچنین او مایل بود که بازرسان دولتی را به محل های کاوش بفرستد، هرچند این اقدامات، خوشایند فرانسویان نبود به گونه ای که "دومکنم"، رئیس هیأت فرانسویان در شوش در این زمینه این طور نوشت؛ «حضور یک ایرانی در حفریات برای ما که ۲۴ سال بدون نظارت کار کرده ایم، توهین آمیز است».

سرانجام اقدامات هرتسفلد نتیجه داد و تفاهم نامه ی لغو امتیاز انحصار کاوش های باستان شناسی فرانسه در ایران در ۱۸ اکتبر ۱۹۲۷ مطابق با ۲۵ مهر ۱۳۰۶ در تهران به امضای طرفین رسید. مدتی بعد و در فروردین ۱۳۰۷ او در پاسارگاد کاوش کوتاهی انجام داد اما آرزویش کاوش در تخت جمشید بود.

ولی بدون وجود قانونی که چهارچوب حقوقی کاوش های باستان شناسی را تعیین کند، کاوش در تخت جمشید ممکن نبود. او پیش نویس قانونی را برعهده گرفت که با مخالفت وزیر معارف وقت "یحیی خان قره گوزلو" روبرو شد چراکه پیش نویس هرتسفلد دست او را در کاوش های غیر قانونی می بست.

وزیر معارف خود پیش نویس دیگری تهیه کرد که به ملاکان و تجار اجازه می داد تا به هر میزان که می خواهند اقدام به حفاری کنند.

اما واکنش هرتسفلد به آن بسیار جالب بود، او به وزیر دربار گفت که «برای دنیا چنین قانونی نشانه ی این خواهد بود که ایران کشور بی تمدنی است» و به صراحت اعلام کرد که «جمیع دانشمندانی که از حضور من در اینجا باخبرند، مرا مسئول خواهند دانست».

بر اثر حمایت های "تیمورتاش"، وزیر معارف از طرح خود عقب نشست و در نهایت در ۱۳ آبان ۱۳۰۹ قانون عتیقات به تصویب مجلس رسید. او بلافاصله "جیمز هنری برستد"، رئیس موسسۀ شرق شناسی دانشگاه شیکاگو را مطلع کرد که برای کسب مجوز کاوش تخت جمشید اقدام کند.

با تأیید هیأت وزیران چند ماه بعد کاوش در تخت جمشید آغاز شد اما جوی که "هرتسفلد" از آن برای صعود خود بهره برده بود، به تدریج دامن خود او را هم گرفت، چون دولت مصمم به نظارت شدید بر فعالیت خارجیان بود. با قدرت گرفتن نازی ها او حمایت دولت آلمان را نیز از دست داد و سرانجام با زمینه ی چینی های رقبای دیرینه اش مانند "پوپ" امریکایی و "گدار" فرانسوی، از سرپرستی هیأت تخت جمشید کنار گذاشته شد و "اریک فردریش اشمیت"، دیگر باستان شناس آلمانی جای او را گرفت.

هرتسفلد در پاییز ۱۳۱۳/ ۱۹۳۴ ایران را برای همیشه ترک کرد و تا ۱۹۳۶ در لندن ماند. سلسله سخنرانی های او بعدها به نام تاریخ باستان شناسی ایران به چاپ رسید. سپس استاد دانشگاه پرینستون در امریکا شد و در ۱۹۴۷ به میل خود از آن کناره گرفت. او در ۲۰ ژانویه ی ۱۹۴۸ در شهر بازل سوئیس درگذشت.

به نقل از انجمن جامعه باستان شناسی ایران؛ هرتسفلد باستان شناسی جسور، طراح و نقشه کشی ماهر و زبان شناسی خبره بود. افکار و طرح های او در زمینه ی تاریخ، باستان شناسی و زبان شناسی، مطالعات ایران شناسی را وارد مرحله ای تازه کرد.

او به تنهایی بیشتر مقالات دوره ی قدیم مجله ی آلمانی «گزارش های باستان شناسی ایران» را نوشته و از بنیانگذاران آن محسوب می شود.

اقدامات عملی او قانون مداری را وارد باستان شناسی ایران کرد. بسیاری از افکار و نظرات هرتسفلد بعد از گذشت ۷۰ سال همچنان معتبر و محل رجوع دانشمندان است.

شعارسال، با اندکی تلخیص واضافات برگرفته ازسایت دنیای سفر، تاریخ انتشار1بهمن 96،کدخبر: 11474، www.donyayesafar.com