شعارسال : جمهوری اسلامی ایران به دلیل قرار گرفتن در کمربند خشک و نیمه خشک جهان در زمره کشورهای با محدودیت منابع آب قلمداد می‌شود و به همین دلیل نیز این ماده حیاتی در ایران، یکی از مهم‌ترین ارکان توسعه کشور است که توسعه سایر بخشها در گروی بهره برداری پایدار از آن است.

* وضعیت آب در جهان

آب شیرین نه یک منبع جهانی، بلکه منبعی منطقه‌ای محسوب می‌شود که در حوزه‌های آبخیز خاصی از جهان قابل دسترس است و به دلیل محدودیت‌آن به اشکال مختلفی یافت می‌شود. در برخی از حوزه‌های آبخیز این محدودیت‌ها فصلی هستند که به قابلیت و توانایی ذخیره سازی آب در دوره‌های خشک وابسته است. در سایر مناطق، محدودیت‌ها از میزان تغذیه» دوباره» سفره‌های آب زیرزمینی، میزان ذوب برف یا از ظرفیت خاک جنگل‌ها برای ذخیره سازی آب متأثر است. ‌ ‌

ماهیت منطقه‌ای منابع آب مانع از آن شده است تا جامعه» جهانی بیانیه یا کنوانسیون خاصی را برای آن تصویب کند؛ بیانیه‌ای که به طور فزاینده عمق نگرانی‌های بشر را در این خصوص منعکس سازد. آب کالایی منحصر به فرد و ماده‌ای بسیار حیاتی است. محدودیت‌های این ماده حیاتی ظرفیت‌های سایر منابع حیاتی — از جمله غذا، انرژی، ذخایر ماهی و حیات وحش– را تحت فشار قرار می‌دهد. استحصال سایر منابع — از جمله غذا، مواد معدنی و فرآورده‌های جنگلی– نیز به تناسب مقدار کمی و کیفی منابع آب می‌تواند محدود شود. در شماری از حوزه‌های آبخیز جهان محدودیت‌های آب آشکار شده است. در برخی از فقیرترین و ثروتمندترین کشورهای جهان نیز سرانه استحصال آب به دلیل مسایل زیست‌محیطی، افزایش هزینه‌ها و کمیابی درحال کاهش است.

* توزیع جریان‌های آبی نیز در سطح جهان نامتعادل است و با توزیع جمعیت تناسب ندارد. ‌ ‌

از مجموع کل آب‌های جهان، ۴/۹۷ درصد آن را آب شور دریاها و اقیانوس‌ها تشکیل میدهند که به دلیل شوری در عمل قابل استفاده نیستند. به این ترتیب از مجموع منابع آبی جهان، ذخایر آب شیرین تنها ۶/۲ درصد کل حجم ذخایر آبهای سطح زمین را شامل میشود که بخش اعظم آن به صورت یخ در قطبهای کره زمین و یخچال‌های طبیعی (۹۸/۱ درصد) و آب‌های زیر‌زمینی ( ۵۹/۰ درصد ) وجود دارند که در دسترس نیستند . به این ترتیب از مجموع آب‌های کره زمین تنها ۰۱۴/۰ درصد آب قابل استفاده بوده و در واقع حیات آدمی وابسته به همین مقدار اندک آب است . از این مقدار نیز حدود ۰۰۱/۰ درصد، آب موجود در اتمسفر، رودخانه ها، گیاهان و جانوران، ۰۰۵/۰ درصد رطوبت خاک و ۰۰۷/۰ درصد آب شیرین موجود در دریاچه ها است. ‌ ‌

میزان آبی که سالانه از اقیانوسها تبخیر می شود حدود ۴۲۵ هزار کیلو متر مکعب است که بخش اعظم آن به صورت بارندگی به اقیانوس ها بر میگردد و تنها حدود ۴۰ هزار کیلومتر مکعب به صورت نزولات جوی در خشکیها تخلیه و به صورت روان‌آب از طریق رودخانه ها و جریان‌های زیر زمینی دوباره به سوی اقیانوسها جاری میشود. ‌ ‌

‌ ‌به این ترتیب مشاهده میشود،‌به رغم اینکه بخش اعظم سطح زمین را آب پوشانده، تنها بخش اندکی از آن برای بشر قابل استفاده است و در حقیقت تمام برنامهریزیهای بشر باید با توجه به این محدودیتها صورت پذیرد .

از طرف دیگر، توزیع و پراکنش این حجم محدود آب نیز در سطح کره زمین بسیار ناهمگون است و توزیع مکانی و زمانی آب نیز بسیار متغیر بوده و منطبق با پراکنش جمعیت و نیاز جوامع بشری به آب نیست . ‌ ‌

میزان آب مصرفی انسانی (آبی که برداشت می‌شود اما به رودخانه‌ها یا آب‌های زیرزمینی باز نمی‌گردد زیرا تبخیر یا در گیاهان و فرآورده‌های کشاورزی ذخیره می‌شود) حدود ۲۲۹۰ کیلومتر مکعب در سال است. حدود ۴۴۹۰ کیلومتر مکعب نیز برای رقیق کردن و کاهش آلودگی‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد. حاصل جمع این دو عدد ۶۷۸۰ کیلومتر مکعب در سال است که نیمی از مجموع آب‌های روان پایدار( آب شیرین) کره زمین را تشکیل می‌دهد.

میزان آب مصرفی انسانی (آبی که برداشت می‌شود اما به رودخانه‌ها یا آب‌های زیرزمینی باز نمی‌گردد زیرا تبخیر یا در گیاهان و فرآورده‌های کشاورزی ذخیره می‌شود) حدود ۲۲۹۰ کیلومتر مکعب در سال است. حدود ۴۴۹۰ کیلومتر مکعب نیز برای رقیق کردن و کاهش آلودگی‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد. حاصل جمع این دو عدد ۶۷۸۰ کیلومتر مکعب در سال است که نیمی از مجموع آب‌های روان پایدار( آب شیرین) کره زمین را تشکیل می‌دهد.

چنانچه میانگین تقاضای سرانه آب به هیچ عنوان تغییر نکند و جمعیت جهان براساس پیش‌بینی‌های سازمان ملل به نه میلیارد نفر در سال ۲۰۵۰ برسد آبی که بشر استحصال می‌کند حدود ۱۰۲۰۰ کیلومتر مکعب، یعنی حدود ۸۲ درصد آب‌های روان شیرین کره زمین خواهد بود. اگر علاوه بر جمعیت، تقاضای سرانه نیز افزایش یابد محدودیت شدید آب در سطح جهان قبل از سال ۲۱۰۰ نمایان خواهد شد. ‌ ‌

* وضعیت آب در ایران

ایران سرزمینی کوهستانی است که دو رشته کوه البرز با جهت گیری شرقی – غربی و رشته کوه زاگرس با جهت‌گیری شمال غربی – جنوب شرقی در آن قرار گرفته اند. این دو رشته کوه همانند دیواره ای مانع رسیدن ابرهای باران زا از شمال و غرب کشور می‌شوند و به همین دلیل نیز بخش اعظم کشور را مناطق خشک و نیمه خشک تشکیل می‌دهد. کمبود منابع آبی همواره به عنوان یک عامل محدود کننده فعالیت ها در کشور مطرح بوده است. ‌ ‌

‌ توزیع مکانی آب در ایران به دلیل شرایط طبیعی بسیار ناهمگن است. توزیع زمانی نزولات جوی در کشور نیز مانند توزیع مکانی روند مشابهی را نشان می دهد و میزان آن در سال‌های مختلف و حتی فصول مختلف متغیر بوده و این مسأله مشکلات گوناگونی را در چند سال اخیر برای بخشهای مختلف، به ویژه بخش کشاورزی و تأمین آب شرب شهرها به همراه داشته و زیانهای زیادی را به این بخش تحمیل کرده است. حتی توزیع نامناسب زمانی بارشها طی سال‌های نرمال نیز از تنگناهای جدی محدودیت منابع آب ایران است و این معضل در سالهای خشک تشدید می شود . به عنوان نمونه، در مناطقی که از نظر بارش نزولات جوی در زمره مناطق پر باران طبقهبندی میشوند، در بعضی از ماههای سال کم آبی مشهود است. تحلیل زمانی نزولات جوی بیان کننده دامنه تغییرات زیاد آن از سالی به سال دیگر است. جدول شماره ۲ حجم حاصل از ریزشهای جوی را در حوزههای آبریز کشور نشان می‌دهد.

‌ ‌ با توجه به روند رشد جمعیت کشور و تشدید نیاز بخشهای مختلف، افزایش مصرف آب بخش شهری، روستایی و صنعتی اجتناب ناپذیر خواهد بود. آب در فرآیند توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور نقش عمده و کلیدی دارد. افزایش تولیدات کشاورزی و امنیت غذایی، توسعه مراکز جمعیت شهری و روستایی و بهبود و ارتقای کیفیت زندگی در گروی انجام سرمایه‌گذاریهای لازم و هماهنگ در ابعاد مختلف توسعه و بهرهبرداری از منابع آب است . ‌ ‌

 ‌ ‌

در حالی که متوسط حجم کل آب سالانه کشور رقم ثابتی است تقاضا برای آب به علت رشد جمعیت، توسعه کشاورزی، شهرنشینی و صنعت در خلال سال‌های اخیر، متوسط سرانه آب قابل تجدید کشور را تقلیل داده است به طوری که این رقم در سال ۱۳۴۰ حدود ۵۵۰۰ مترمکعب بود در سال ۱۳۵۷ به حدود ۳۴۰۰ در سال ۱۳۶۷ به حدود ۲۵۰۰ و در سال ۱۳۷۶ به حدود ۲۱۰۰ مترمکعب کاهش یافته است. این میزان با توجه به روند افزایش جمعیت کشور در سال ۱۳۸۵ به حدود ۱۷۵۰ تنزل یافته است و در افق سال ۱۴۰۰ به حدود ۱۳۰۰ مترمکعب تنزل خواهد یافت. صرفنظر از تفاوتهای آشکار منطقه ای در کشور و طیف گسترده مناطق خشک نظیر سواحل خلیج فارس و دریای عمان، نیمه شرقی کشور از خراسان تا سیستان و بلوچستان و نیز حوزه‌های مرکزی که میزان سرانه آب قابل تجدید در آنها از میزان متوسط کشور به مراتب پایین تر است، ارقام متوسط سرانه آب کشور در سال‌های آینده به مفهوم ورود ایران به مرحله تنش آبی و کم آبی خواهد بود. ‌ ‌

بر داشت بی رویه آب از آب‌های زیرزمینی یکی دیگر از مسایل اساسی کشور در بخش آب به شمار می‌آید که در حال حاضر مشکلات جدی را در کشور پدید آورده است. به همین دلیل نیز در بسیاری از نواحی کشور سطح سفره های آب زیر زمینی افت کرده و با توجه به خشکسالیهای اخیر، افزایش بهره‌برداری از آب‌های زیرزمینی تشدید شده و خسارتهای غیر قابل جبرانی را بر منابع آبی زیرز مینی کشور وارد آورده است. ‌ ‌

در کنار کاهش کمیت منابع آب، انتشار پساب‌های صنعتی، کشاورزی و شهری نیز از دیگر عوامل تهدید کننده منابع محدود آب کشور محسوب میشوند. هر چند در خلال سال‌های گذشته به ویژه برنامه‌های سوم و چهارم توسعه اقدام‌های قابل قبولی برای تصفیه پسابهای شهری و صنعتی صورت گرفته و مبین توجه دولت به حفاظت از کیفیت منابع آب است اما با توجه به افزایش جمعیت کشور، گسترش شهرنشینی وتوسعه فعالیتهای صنعتی و کشاورزی ضروری است تا اقدام‌ها از شتاب بیشتری برخوردار شوند.

* شاخصهای تطبیقی منابع و مصارف آب‌ ‌

با فرارسیدن قرن بیست و یکم و هم‌زمان با افزایش جمعیت به ویژه در کشورهای در حال توسعه، تقاضا برای آب به منظور تأمین نیازهای جمعیتی افزایش قابل ملاحظه‌ای یافته است. این موضوع به خصوص در مناطقی از جهان که به صورت طبیعی همواره با کمبود آب مواجه بودند، بیشتر حایز اهمیت است. ‌ ‌

همانگونه که عنوان شد، توزیع مکانی آب در جهان بسیار نامتوازن است و به همین دلیل نیز میزان دسترسی و سرانه مصرف آن نیز تفاوت های فاحشی را در بین مناطق مختلف جهان نمایان می سازد. ‌ ‌

یکی از شاخص های بسیار مهم در خصوص وضعیت منابع آبی هر کشور نسبت استحصال آب به آب قابل دسترس(پتانسیل آبی) است. این شاخص از تقسیم آب مصرف شده به آب قابل دسترس هر کشور به دست می آید. هر قدر مقدار این شاخص بزرگ‌تر باشد، میزان فشار بر منابع آبی کشور بیشتر بوده و مبین تنش آبی در یک کشور است. بر اساس این معیار در صورتی که مقدار این شاخص در دامنه ۵-۱ باشد کشور مورد نظر هیچگونه تنش آبی ندارد، در صورتی که شاخص مزبور بین ۲۰-۵ باشد کشور دارای تنش آبی کم، در صورتی که این رقم بین ۴۰-۲۰ باشد دارای تنش آبی متوسط و بیش از ۴۰ نیز دارای تنش آبی شدید خواهد بود. ‌ ‌

یکی دیگر از شاخصهای مصرف منابع آب شاخص بهره وری آب است که نشان میدهد به ازای هر واحد تولید ناخالص داخلی چه مقدار آب مصرف شده است. برای محاسبه این شاخص تولید ناخالص هر بخش بر مقدار آب مصرف شده در بخش مزبور تقسیم می‌شود و عدد حاصل به عنوان شاخص مورد استفاده قرار میگیرد. مقدار این شاخص به تبعیت شرایط و ساختار اقتصادی کشورها متفاوت است. بررسی این شاخص در بین کشورهای مختلف جهان تفاوت های آشکاری را بین کشورهای توسعه یافته و در‌حال‌توسعه نشان میدهد به طوری که مقدار کل این شاخص بین ۲/۲۸ در کشورهای با درآمد بالا تا ۸/۰ در کشورهای با درآمد پایین در نوسان بوده است. بر اساس اطلاعات منتشر شده توسط بانک جهانی در سال ۲۰۰۶، متوسط این شاخص طی دوره ۲۰۰۴-۱۹۸۷ در ایران برای بخشهای کشاورزی، صنعت و شاخص کل به ترتیب معادل ۲/۰، ۲/۲۶ و ۶/۱ بوده است که نسبت به کشورهای توسعه یافته و متوسط جهانی ارقام پایینتری را نمایان میسازد (به استثنای بخش صنعت.) ‌ ‌

یکی دیگر از شاخصهای مصرف منابع آب شاخص بهره وری آب است که نشان میدهد به ازای هر واحد تولید ناخالص داخلی چه مقدار آب مصرف شده است. برای محاسبه این شاخص تولید ناخالص هر بخش بر مقدار آب مصرف شده در بخش مزبور تقسیم می‌شود و عدد حاصل به عنوان شاخص مورد استفاده قرار میگیرد. مقدار این شاخص به تبعیت شرایط و ساختار اقتصادی کشورها متفاوت است. بررسی این شاخص در بین کشورهای مختلف جهان تفاوت های آشکاری را بین کشورهای توسعه یافته و در‌حال‌توسعه نشان میدهد به طوری که مقدار کل این شاخص بین ۲/۲۸ در کشورهای با درآمد بالا تا ۸/۰ در کشورهای با درآمد پایین در نوسان بوده است. بر اساس اطلاعات منتشر شده توسط بانک جهانی در سال ۲۰۰۶، متوسط این شاخص طی دوره ۲۰۰۴-۱۹۸۷ در ایران برای بخشهای کشاورزی، صنعت و شاخص کل به ترتیب معادل ۲/۰، ۲/۲۶ و ۶/۱ بوده است که نسبت به کشورهای توسعه یافته و متوسط جهانی ارقام پایینتری را نمایان میسازد (به استثنای بخش صنعت.) ‌ ‌

همانگونه که ملاحظه می شود، مقدار این شاخص در کشور های توسعه یافته به دلیل فناوریهای بالاتر از کارآیی و بهرهوری بیشتر برخوردار بوده و به همین دلیل نیز به ازای هر واحد مصرف آب، ارزش افزوده بیشتری نسبت به کشورهای کمتر توسعه یافته تولید میکنند. این در حالی است که اکثر کشورهای توسعه یافته به دلیل قرار گرفتن در عرضهای بالاتر کره زمین کمتر با محدودیت آبی دست به گریبان بوده و با مشکلات کمتری در این زمینه مواجه هستند. از این رو، ارتقای بهره وری و کارآیی آب در کشورهای کم آبی نظیر جمهوری اسلامی ایران بسیار حایز اهمیت بوده و ضروری است تا سیاست و اقدام‌های مقتضی در این زمینه صورت گیرد.

* جمع‌بندی

ما در جهانی زندگی می کنیم که کمبود آب همواره به عنوان یک موضوع اساسی، مطرح بوده است. کمبودی که هر ساله بیشتر میشود. در حال حاضر بسیاری از افراد کشورهای در حال توسعه از آب کافی برای برآوردن نیازهای اصلی خود مانند شرب، حمام و پخت و پز، محروم است. پیش‌بینی می شود که تا سال ۲۰۵۰ میلادی حدود ۵۶۳ میلیون نفر بر جمعیت کشور هند، ۱۸۷ میلیون نفر بر جمعیت کشور چین که در زمره فقیر ترین کشورهای جهان به لحاظ اراضی کشاورزی قلمداد می شود، افزوده شود که در حال حاضر نیز با مشکلات عدیدهای در زمره تأمین منابع آب مواجه هستند. کشورهایی نظیر مصر، مکزیک و جمهوری اسلامی ایران نیز با افزایش جمعیت مواجه بوده و بر اساس پیش بینی سازمان ملل متحد جمعیت آنها نیز تا سال ۲۰۵۰ حدود ۵۰ درصد افزایش خواهد یافت. در این کشورها که در حال حاضر با کمبود آب مواجه هستند، تداوم رشد جمعیت بسیاری از شهروندان را با کمبود آب مواجه کرده است و در صورتی که اقدام‌های اساسی را برای استفاده بهینه از منابع محدود آب در دستور کار خود قرار ندهند، به طور قطع با مشکل‌هایی برای دستیابی به توسعه پایدار مواجه خواهد شد. ‌ ‌

یکی از مهم‌ترین نشانه های کمبود آب، خشک شدن رودخانهها است که اکنون در تعدادی از رودخانههای مهم جهان مشاهده می شود و به همین دلیل افرادی که در انتهای سرشاخههای این رودخانهها زندگی می‌کنند، با کمبود شدید آب در تمام یا بخشی از سال مواجه هستند. پدیدهای که در حال حاضر در تعدادی از رودخانه‌های کشور ما نیز مشهود است.

از سوی دیگر، به دلیل انتشار انواع آلودگی ها و ورود آنها به منابع محدود آب، همین مقدار آب محدود نیز به دلیل آلودگی شدید از حیز انتفاع خارج شده است و امکان استفاده از آنها در برخی از موارد غیر ممکن می شود. همچنین در شرایطی که رودخانههای مهم جهان پیوسته خشک می شوند، سفره های آب زیر زمینی نیز در تمام قاره ها به علت فزونی گرفتن تقاضای آب از بازده پایدار آبخوانها پیوسته در حال تنزل هستند. پمپاژ کردن آب از عمق زمین پدیدهای است که در نیم قرن اخیر و از زمان پیدایش موتورهای نیرومند دیزلی ممکن شده و توانسته است در مدتی کوتاه کاهش شدید منابع آبهای زیرزمینی را باعث شود.

* پیشنهادها

روش‌های بی‌شماری برای استفاده از آب به صورت پایدار و نه از طریق مصرف آب بیشتر، وجود دارد. فهرست خلاصه‌ای از مهم‌ترین اقدام‌ها را در این زمینه می‌توان به شرح زیر ارایه کرد:‌‌

‌ -‌انطباق میان کیفیت آب با نوع مصرف، برای مثال، استفاده از آب غیر شرب حاصل از تصفیه فاضلاب‌ها در سیفون توالت و برای آبیاری چمن.

‌ -‌توسعه» روش آبیاری قطره‌ای‌ ‌که می‌تواند مصرف آب را بین ۳۰ تا ۷۰درصد کاهش و هم‌زمان میزان تولید محصول را نیز بیست تا نود درصد افزایش دهد.

- ‌‌استفاده از شیرهای آب کم مصرف در دستشوییها و ماشین‌های لباسشویی. ‌ ‌

- ‌‌جلوگیری از نشت آب‌ .‌

- ‌‌کشت گیاهان سازگار با شرایط اقلیمی در مناطق خشک و کم‌آب و توسعه فضای سبز با کشت گیاهان بومی که نیاز اندکی به آب دارند.

- ‌‌بازیافت آب، ‌برخی از صنایع، به ویژه در مناطق خشک و کم آب، پیشگام استفاده از روش‌های کارآمد و کم هزینه برای بازیافت، تصفیه و استفاده» مجدد از آب بوده‌اند.

- ‌‌جمع‌آوری آب باران در مناطق شهری، با توسعه سیستم جمع‌آوری و ذخیره آب از طریق سقف منازل می‌توان آبی به اندازه آب‌های روان حاصل از نزولات جوی را مانند سد بزرگی ذخیره و مصرف کرد.

یکی از بهترین روش‌ها برای استفاده عملی از این اقدام‌ها توقف اعطای یارانه به بخش آب است. چنانچه قیمت استحصال نشان دهنده تمام یا بخشی از هزینه‌های مالی، اجتماعی و زیست‌محیطی تأمین آب باشد، استفاده عقلایی از منابع آب به طور خودکار محقق می‌شود. ‌ ‌

با اندكي اضافه و تلخيص برگرفته از وبسایت کشاورز نیوز، تاریخ انتشار: 8 بهمن 1392، www.keshavarznews.ir