شعار سال: آخرین گزارش از عملکرد بانک‌ها در تسهیلات‌دهی از این حکایت دارد که در پایان شش‌ماهه نخست امسال حدود303هزار میلیارد تومان در شبکه بانکی پرداخت شده است که در مقایسه با دوره مشابه سال قبل1/12 درصد افزایش دارد. پاسخ به این تناقض در سخنان هفته گذشته حسن روحانی مشخص شد. هفته گذشته رئیس‌جمهور در جلسه با مدیران اقتصاد صراحتاً از بانک‌ها به عنوان متهمان رشد نقدینگی رمزگشایی کرد و اضافه‌برداشت از بانک مرکزی را مهم‌ترین ابزار خرابکارانه بانک‌ها برای دامن‌زدن به نقدینگی دانست. روحانی گفت: وقتی آمار اضافه‌برداشت را ماهانه یک بار نگاه می‌کنم، بعضی از آن‌ها تکان‌دهنده است. بانک‌های خصوصی که وضعشان خیلی بد است. بعضی از بانک‌های دولتی نیز وضعشان خوب نیست. این وسط خصولتی‌ها هم که هستند. وی در سخنان خود افزود: دولت نیست که این پایه پولی را بالا می‌برد، عمدتاً بانک‌ها هستند. بانک‌ها پایه پولی را بالا می‌برند؛ یعنی از یک طرف با یک دست به مردم خدمت می‌کنند و با یک دست دیگر فشار بر جامعه می‌آورند. این در حالی است که اوایل مهرماه زنگ خطر اضافه‌برداشت از عبدالناصر همتی شنیده شد و رئیس کل بانک مرکزی بانک‌ها را ملزم به تسویه هرچه سریع‌تر مانده اضافه‌برداشت از حساب جاری نزد این بانک کرد. بر این اساس اعطای تسهیلات یا مصرف منابع پولی بانک‌ها و موسسات اعتباری که دارای اضافه‌برداشت نزد بانک مرکزی باشند، تا پیش از تسویه بدهی‌ها ممنوع اعلام شد.

عواقب اضافه‌برداشت چیست؟

وقتی بانک‌ها راحت بتوانند بانک مرکزی را متقاعد کنند که با کمترین جریمه برای آنان پول چاپ کند، معنایش این است که هزینه عدم‌کارآیی سیستم بانکی را مردم باید با تحمل تورم افسارگسیخته بپردازند. به‌عبارت دیگر برداشت‌های اضافی بانک‌ها در قسمت‌های مولد و تولیدی کشور هزینه نشده و خود عاملی برای افزایش تورم کشور بوده است.

اضافه‌برداشت‌های نجومی، راه‌حل آخری که گزینه اول بانک‌ها شده

فرض کنید بانکی پیش‌بینی می‌کند یک روز بعد مبلغ یک‌میلیارد تومان کسری وجه نقد دارد. خزانه بانک برای بهبود نقدینگی بانک با استراتژی‌های متفاوتی روبه‌رو است؛ یک راه چانه‌زنی با سپرده‌گذاران کلان برای تمدید سررسید سپرده آن‌ها، یک راه فروش دارایی‌های موجود بانک، یک راه استقراض بین‌بانکی، یک راه انتشار گواهی سپرده جدید و راه دیگر استفاده از ابزارهای تأمین مالی در بازار سرمایه است. اصول علمی بانکداری می‌گوید که آخرین راهکار باید اضافه‌برداشت از بانک مرکزی باشد. استقراض از بانک مرکزی در کشورهای توسعه‌یافته یک نوع قرض کوتاه‌‌مدت و برای مواقع اضطراری شناخته می‌شود، ولی شواهد حاکی از آن است که گزینه استقراض از بانک مرکزی در صدر راه‌حل‌های بانک‌های ایرانی برای نجات از بدهکاری است. طی دوره پنج ساله از خرداد 1392 تا خرداد 1397 بدهی بانک‌ها به بانک مرکزی از 53هزار میلیارد تومان به 140هزار میلیارد تومان افزایش یافته است. روند پُرشتاب استقراض بانک‌ها از بانک مرکزی باعث افزایش سهم بدهی بانک‌ها به بانک مرکزی به بیش از 50 درصد در سال‌های اخیر شده است.

بانک‌های تجاری عمدتاً خصوصی، متهمان ردیف اول

با توجه به آن‌که در نظام بانکی کشور، دو نوع بانک تخصصی و بانک تجاری وجود دارد، تفکیک روند بدهی بانک‌ها تصویری روشن‌تر از مکانیسم تحولات این متغیر را نشان می‌دهد. در خرداد 1392 بیش از 85 درصد از کل بدهی بانک‌ها به بانک مرکزی مربوط به بانک‌های تخصصی بوده است. از آن‌جا که بانک‌های تخصصی بانک‌های توسعه‌ای نیز نامیده می‌شوند، عملکرد آن‌ها در جهت گسترش ظرفیت‌های تولیدی بخش‌های کشاورزی، صنعت و معدن، مسکن یا توسعه ظرفیت‌‌های صادراتی برای تولیدات کشور است، در نتیجه در صورتی که افزایش بدهی بانک‌ها در این نوع بانک‌ها باشد، انتظار می‌‌رود که وجوه آن صرف تأمین مالی افزایش ظرفیت تولیدات، گسترش سمت عرضه اقتصاد و افزایش اشتغال شده باشد، اما تجربه نشان داده این مسأله برای بانک‌های تجاری صادق نیست. در انتهای خرداد 97 بدهی بانک‌ها به بانک مرکزی با یک روند تصاعدی به 140هزار میلیارد تومان افزایش یافته که از این میزان همان 45هزار میلیارد تومان بدهی بانک‌های تخصصی بوده و در مقابل 95هزار میلیارد تومان بدهی بانک‌های تجاری عمدتاً خصوصی بوده است. طی دوره پنج ساله مورد بررسی، بدهی بانک‌های تخصصی به بانک مرکزی تغییرات چندانی نداشته و اما منبع اصلی افزایش بدهی بانک‌ها به بانک مرکزی رشد پُرشتاب استقراض بانک‌های تجاری بوده است.

چرا بانک‌های علاقه‌مند به اضافه‌برداشت باید نگران باشند؟

آنچه بانک‌ها را قاعدتاً باید نسبت به استقراض از بانک مرکزی منصرف ‌سازد، افزایش نرخ سود پرداخت این نوع استقراض به بانک‌ها است، ولی حتی تعیین نرخ 33درصدی هم تأثیر چندانی بر کاهش انگیزه اضافه‌برداشت برخی بانک‌های کشور از بانک مرکزی نداشته است. به‌غیر از نرخ 33درصدی دو موضوع است که بانک‌های علاقه‌مند به اضافه‌برداشت را باید نگران کند:

1- در دنیا میزان سختگیری‌های نظارتی بانک مرکزی نسبت به بانک‌هایی که میزان اضافه‌برداشت آن‌ها از حد مجاز فراتر رفته بیش‌تر می‌شود. به همین دلیل، در چارچوب یک نظام بانکداری مدرن بانک‌ها نسبت به استقراض از بانک مرکزی خیلی بدبین هستند، زیرا از لحاظ مقرراتی بیش‌تر زیر ذره‌بین نظارت بانک مرکزی قرار می‌گیرند و باید پاسخگوی سوالات سختگیرانه‌تری باشند. همچنین یکی از اقدامات لازم برای کنترل برداشت بانک‌ها از بانک مرکزی، دریافت وثیقه از بانک‌ها است. در بسیاری از اقتصادهای پیشرفته نیز روابط بانک‌ها با بانک مرکزی بر اساس وثیقه‌گذاری صورت می‌گیرد، اما عزمی در بانک مرکزی ایران در این باره وجود ندارد.

2- نگاه منفی‌ای که ذی‌نفعان و سهامداران بانک و فعالان بازار سرمایه نسبت به پدیده اضافه‌برداشت بانک از بانک مرکزی دارند. در چارچوب یک نظام بانکداری مدرن، بانک‌ها در شرایط بحرانی نگران هستند که در صورت استقراض از بانک مرکزی پدیده رسوایی درباره آن‌ها مصداق یابد و اعتبار خود را نزد ذی‌نفعان از دست بدهند. در بحران مالی سال 2008برای جلوگیری از تشدید خطر رسوایی بانک‌های ورشکسته، دست به دامن یک‌سری از بانک‌های بزرگ و سالم شدند تا از بانک مرکزی استقراض کنند، این درحالی بود که این بانک‌ها اصلاً نیازی به استقراض نداشتند! در واقع هدف این بود که ذهنیت منفی فعالان بازار نسبت به بانک‌های ورشکسته و معتاد به اضافه‌برداشت، مثبت شود.

سایت شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از روزنامه سبزینه تاریخ انتشار ------، کدخبر: 57644، www.sabzineh.org