شعارسال: یکی از مهم‌ترین سرمایه‌های هر کشور پوشش گیاهی و تنوع زیستی آن است. بر کسی پوشیده نیست که تغییر کاربری اراضی، این پوشش گیاهی را دستخوش تغییرات زیادی می‌کند و می‌توان آن را به‌عنوان متهم اصلی فرسایش خاک به‌حساب آورد. در کشور ما وضعیت فرسایش خاک بسیار اسفناک است. مسئولان محیط‌زیست اعلام کردند که سالانه بیش از ۱۷ میلیون تن خاک در کشور دچار فرسایش و از چرخه مصرف خارج می‌شود. این در حالی است که این فرسایش نسبت به میانگین جهانی بسیار بالاتر است. بحث توسعه باغ‌ها در اراضی شیب‌دار موضوعی است که از دو سال قبل مطرح و سبب شد رویکرد مسئولان به اراضی ملی و طبیعی تغییر کند. در همان زمان بحث‌های زیادی درباره این طرح بیان شد و موافقان و مخالفان زیادی در این باره صحبت کردند و این تضارب آرا سبب شد که بندهایی از این طرح تغییر کند.

اراضی شیب‌دار توان اکولوژیک برای کشت ندارند

هادی کیادلیری، رئیس انجمن جنگل‌بانی ایران‌، از همان زمان یکی از مخالفان این طرح بود. وی در این خصوص گفت: طرح توسعه باغ‌ها در اراضی شیب‌دار فرازوفرود زیادی را تجربه کرده و در حال حاضر شنیده‌ها حاکی از آن است که این طرح در حال اجراست و اراضی شیب‌دار واگذار می‌شود. وی در ادامه می‌افزاید: اصل قضیه واگذاری اراضی به کشاورزان موضوعی است که باید روی آن تأمل بیش‌تری کرد؛ وقتی صحبت از اراضی شیب‌دار می‌شود، معنای آن این است که در این زمین‌ها آب کم و سطح زمین شیب‌دار است و گونه‌های کمی در این سطوح رشد می‌کنند. حالا برنامه این است که در این سطوح درختان میوه کاشته شود. این در حالی است که این زمین‌ها توان اکولوژیک برای این کار را ندارند.

زمین‌خواری با این طرح رشد می‌کند

این استاد دانشگاه در ادامه اضافه می‌کند: چه برنامه‌ای برای این زمین‌ها در نظر گرفته‌اید؟ آیا می‌خواهید این زمین را به روستاییان واگذار کنید که بعد از ۱۵ سال که درخت به بار نشست، از آن بهره‌برداری کنند؟ زمین‌های دیگری نیز برای طرح‌های دیگر واگذار شده‌، اما آیا هیچ‌کدام از این طرح‌ها به نتیجه رسیده‌ که دوباره زمین‌های جدید واگذار شود؟ بسیاری از این زمین‌ها که برای طرح‌های مختلف واگذارشده، نه‌تنها طرحی در آن‌ها اجرا نشد، بلکه زمین‌ها کارکرد اولیه خود را نیز از دست دادند. این تفکر سبب می‌شود که در بسیاری از موارد به‌سمت زمین‌خواری سوق پیدا کنیم و در بهترین حالت ممکن است این اتفاق به‌علت رفع مسئولیت رقم بخورد.

به نام اشتغال‌زایی به کام زمین‌خواری

کیادلیری تصریح کرد: درواقع زمین‌هایی به اسم اشتغال‌زایی و درآمدزایی به مردم واگذار می‌شود، اما نه درآمدزایی دارد و نه اشتغال‌زاست. وی با گلایه از این‌که وظیفه ‌سازمان جنگل‌ها گسترش زراعت و باغ نیست، در ادامه می‌افزاید: نام سازمان، جنگل‌ها را با خود دارد و بزرگ‌ترین هدفی که این سازمان دنبال می‌کند، حفظ جنگل‌ها و مراتع است، نه این‌که خود دستی در واگذاری اراضی و مراتع داشته باشد. درواقع منافعی در این میان وجود دارد که سبب می‌شود این زمین‌ها واگذار شوند. این استاد دانشگاه به بحث واگذاری مستثنیات نیز اشاره می‌کند و در ادامه می‌گوید: هنوز نتوانسته‌ایم زمین‌هایی را که پیش‌ازاین واگذار شده است باز پس بگیریم؛ واگذاری زمین‌های دیگر، اشتباه دیگری است که در حال رقم‌خوردن است. مگر سازمان جنگل‌ها توانست زمین‌های ۱۰ هکتاری که قرار بود برای زراعت چوب استفاده شود- و این اتفاق نیفتاد- بازپس‌گیرد؟

نمی‌توان زمین‌های واگذارشده را به منابع طبیعی برگرداند

کیادلیری ادامه می‌دهد: در بحث واگذاری اراضی شیب‌دار بر فرض این‌که همه جزئیات درنظرگرفته درست باشد (که این‌طور به‌نظر نمی‌رسد)، آیا می‌توان دوباره این زمین‌ها را به منابع طبیعی بازگرداند؟ وی در ادامه توضیح می‌دهد: کاربری‌ها باید براساس آمایش سرزمین و توان اکولوژیک منطقه اتفاق بیفتد. وقتی منطقه‌ای این توان را ندارد، کار اشتباهی است که آن را انجام دهیم. رئیس انجمن جنگل‌بانی ایران‌ می‌افزاید: یکی از دلایلی که سبب شده است جنگل‌ها به‌سمت نابودی بروند، کشاورزی است و نخستین دلیل این مسأله نیز آن است که سازمان جنگل‌ها زیرمجموعه وزارت جهاد کشاورزی است.

طرحی که محکوم به فنا است

این مقام مسئول در ادامه تشریح می‌کند: این طرح محکوم ‌به فنا است و تنها باعث می‌شود زمین‌خواری در اراضی ملی اتفاق بیفتد. شاید در ابتدا این زمین‌ها به باغ و کشت دیم تبدیل شود، اما پس از مدتی با فرسایش خاک شاهد رشد قارچ‌گونه ویلاها در این زمین‌ها خواهیم بود. کیادلیری با اشاره به این‌که کمیت از کیفیت در کشور اهمیت بیش‌تری دارد، ادامه می‌دهد: هدف از این طرح حمایت از باغداران عنوان ‌شده است، اما این نیز دور از ذهن به‌نظر می‌رسد، زیرا بارها شاهد بوده‌ایم ‌که محصولات باغداران و کشاورزان روی زمین‌مانده و درنهایت دور ریخته شده است. متأسفانه مسئولان فقط به توسعه در وسعت و سطح توجه می‌کنند و نسبت به توسعه کیفی بی‌توجه ‌هستند. این استاد دانشگاه منابع طبیعی با اشاره به این‌که فرسایش خاک یکی از عواقب این کار است، ادامه می‌دهد: در اراضی شیب‌دار بهره‌وری زیادی وجود نخواهد داشت، زیرا عمق خاک کم و رانش زمین فرسایش خاک را به‌دنبال دارد. وی معتقد است اگر قرار باشد مراتع نیز واگذار شوند، ۸۵ میلیون هکتار از مراتع که در اراضی شیب‌دار قرار دارند، قابل‌واگذاری‌ هستند که ۵۵ درصد مراتع کوهستانی و مابقی دشت است. نگاه کشاورزی و زراعی به اراضی شیب‌دار یک تفکر اشتباه و غیرکارشناسی است.

کشت در اراضی شیب‌دار مانع هرز رفتن آب‌ها می‌شود

البته در کنار مسئولان مخالف، افرادی نیز با اجرای این طرح موافقند و دلایل خود را دارند. معاون باغبانی وزارت جهادکشاورزی با اشاره به این‌که توسعه باغ‌ها در اراضی شیب‌دار یکی از مهم‌ترین طرح‌های توسعه‌ای وزارت جهادکشاورزی است، گفت: این طرح علاوه بر توسعه زمین‌های زیر کشت، یک طرح به‌طور کامل موافق محیط زیست است، فقط امیدواریم که بتوانیم به این کار اعتبارات اختصاصی بیش‌تری در بودجه تخصیص دهیم. محمد علی طهماسبی با اشاره به این‌که آسیب‌شناسی این طرح نیز در توسعه و اختصاص بهینه منابع موثر است، این کار انجام شده و در حال بررسی است، گفت: بازدید از استان‌ها و بررسی‌های فنی‌تری که انجام شده، نشان می‌دهد توسعه این باغ‌ها رابطه مستقیم با بارندگی، میزان تبخیر آب، بافت خاک، میزان شیب، جهت شیب (شمالی یا جنوبی بودن)، تراکم کشت و... بستگی دارد. او اضافه کرد: مهم‌ترین نکته در توسعه کشت در اراضی شیب‌دار حذف شخم از مراحل کشت است که باعث می‌شود بافت خاک حفظ شود. موضوع مهم دیگر این‌که نقشه باغ (مهندسی نحوه کاشت درختان) در باغ‌های اراضی شیب‌دار بسیار حساب شده است و مانع فرسایش و رانش خاک می‌شود. معاون باغبانی وزارت جهادکشاورزی با اشاره به این‌که یکی از مزایای توسعه باغ‌ها در اراضی شیب‌دار مهار رواناب‌ها است که باعث تخریب محیط‌زیست می‌شود، توضیح داد: بررسی سامانه‌های آبگیر نشان می‌دهد که 70 درصد بارش‌ها در اراضی شیب‌دار تبخیر می‌شود و مابقی آن نیز هرز می‌رود؛ بنابراین کشت در اراضی شیب‌دار از این نظر هم صرفه اقتصادی و زیست‌محیطی دارد. او درباره کشت اختصاصی و اقتصادی در اراضی شیب‌دار توضیح داد: کشت و توسعه باغ‌ها در اراضی شیب‌دار با توجه به اقلیم منطقه انجام می‌شود و بیش‌تر گیاهانی کشت می‌شود که به کم‌آبی و سختی‌های محیطی مقاوم باشند؛ البته در برخی نقاط نه فقط باغ‌ها بلکه کشت گیاهان دارویی و علوفه‌ای نیز ترویج می‌شود. او اضافه کرد: با توجه به سامانه‌های آبی برای هر منطقه برنامه کشت خاصی پیش‌بینی می‌شود تا به اقتصاد منطقه کمک شود. در برخی مناطق مانند مناطق جنوبی و غربی نیز علاوه بر مزایای گفته شده تأثیری در کاهش ریزگردها دارد. طهماسبی درباره اولویت‌های نگهداری و توسعه باغ‌ها در سطوح شیب‌دار گفت: درباره توسعه کشت در اراضی شیب‌دار توجه به موقعیت‌های اقلیمی اهمیت دارد، اما نکته مهم این است که در برخی از اراضی کشت شده مشکلاتی وجود دارد؛ برای مثال ممکن است درختانی کاشته شده باشد که ثمر نمی‌دهند و نیاز به تصحیح یا پیوند دارند که اولویت این است که به جای کاشت درختان یا تغییر پوشش گیاهی همان گیاهان موجود را حفظ کرده یا برای بهره‌برداری و ثمردهی آماده کنند. او اضافه کرد: تجربه نشان داده که کشت در اراضی شیب‌دار حتی در زمین‌هایی با بارش 50 میلی‌متر هم موفق بوده است.

طرح توسعه باغ‌ها در اراضی شیب‌دار فرسایش خاک را کنترل می‌کند

جلال محمود‌زاده، نماینده مردم مهاباد در مجلس شورای اسلامی و عضو کمیسیون کشاورزی مجلس، نیز در گفت‌وگو با خبرنگار «سبزینه» می‌گوید: این طرح در ۲۷ استان در حال انجام است و دولت باید این روند را تسری دهد و با ارائه تسهیلات با بهره کم به کشاورزان شرایط کنترل فرسایش خاک را ایجاد کند. محمود‌زاده تصریح می‌کند: تغییرات اقلیمی، سیلاب و باران فرسایش خاک را به همراه دارد که اگر درختان میوه در مسیر آن‌ها قرار گیرند، از این اتفاق جلوگیری می‌شود.

آب سبز به چرخه طبیعت برمی‌گردد

محمد صدارتیان، کارشناس حوزه منابع طبیعی استان اصفهان، نیز در این باره به «سبزینه» می‌گوید: بهره‌گیری از آب سبز می‌تواند بسیار مفید باشد. این آب سبز همان آب باران است که در اراضی به هدر می‌رود. می‌توان با ایجاد باغ‌ها و مزارع دیم در اراضی شیب‌دار از این آب استفاده کرد. استفاده از اراضی شیب‌دار در بند «ب» ماده ۳۱ قانون برنامه ششم آمده است. او در ادامه اضافه می‌کند: در هر زمینی اجازه تبدیل اراضی داده نمی‌شود و اولویت با مناطقی است که میزان بارندگی در آن بالا و بیش‌تر از ۳۰۰ میلی‌متر باشد. براساس مطالعات انجام‌شده ۲۸ میلیون هکتار از مساحت کشور دارای بارندگی بالای ۵۰۰ میلی‌متر سالانه و این میزان با احتساب ۴۰۰ میلی‌متر، بیش از ۴۱ میلیون هکتار است.

اراضی شیب‌دار ۲۷ استان تحت کشت دیم قرار می‌گیرد

صدارتیان با اشاره به این‌که در بیش‌تر استان‌های کشور بحث واگذاری اراضی شیب‌دار مطرح است، می‌افزاید: استان‌های گیلان، مازندران، گلستان، خراسان‌های شمالی و رضوی، خوزستان، کردستان، لرستان، کرمانشاه، ایلام، آذربایجان غربی، آذربایجان شرقی، اردبیل، چهارمحال و بختیاری، کهگیلویه و بویراحمد، فارس، زنجان، قزوین، سمنان، قم، اصفهان و مرکزی از پتانسیل بیش‌تری برای توسعه باغ‌ها در اراضی شیب‌دار برخوردارند.

وی با اشاره به این‌که گونه‌های کاشته‌شده در این سطوح در هر منطقه‌ای متفاوت است، ادامه می‌دهد: برای کشت در این اراضی باید گونه‌هایی انتخاب شوند که با اقلیم آن منطقه سازگاری داشته باشند و وضعیت بازار، قابلیت صادرات و ارزش غذایی آن در نظر گرفته شود. بادام، انگور، فندق، زیتون، توت، انار، انجیر، سنجد، عناب، زرشک، گل محمدی و انواع گیاهان دارویی از گیاهانی هستند که در مناطق مختلف در این اراضی کاشته می‌شوند. وی در ادامه خاطرنشان می‌کند: در حال حاضر در ۲۷ استان و در بیش از ۵۰۰ هزار هکتار این طرح برنامه‌ریزی‌شده که تا پایان سال گذشته ۶۰ هزار هکتار واگذار شده است.

راه‌حلی بدون راه!

درهرحال، طرح توسعه باغ‌ها در اراضی شیب‌دار، براساس ماده ۳۱ قانون برنامه ششم، باید طی پنج سال در کشور اجرا شود. اکنون زمان اثبات طرحی است که مجریان آن ادعا دارند می‌توان با آن جلوی فرسایش خاک را گرفت. این موضوع در حالی در کشور ما مطرح است که میزان فرسایش خاک در ایران بین ۲۰ تا ۲۵ تن در هکتار است؛ درحالی‌که متوسط فرسایش خاک در دنیا پنج تا هفت هکتار است و به همین دلیل برای هر حل این معضل باید راه‌حل اساسی پیدا کرد.

سایت شعارسال، با اندکی اضافات و تلخیص برگرفته از سایت خبری سبزینه ، تاریخ انتشار: 7آذر1397 ، کدخبر:58532 www.sabzineh.org،