شعارسال:  اخیراً نخستین قرارداد آتی سبد سهام در بورس اوراق بهادار تهران، با حضور رئیس سازمان بورس و اوراق بهادار و مدیرعامل شرکت بورس اوراق بهادار تهران و جمعی از مدیران، کارگزاران و کارشناسان بازار سرمایه منعقد و هم‌زمان معاملات قراردادهای آتی سبد سهام بر روی هفت صنعت پربیننده بازار سهام آغاز شد. شاپور محمدی، رئیس سازمان بورس و اوراق بهادار، در ابتدای این مراسم گفته بود: قراردادهای آتی سبد سهام ابزار مهمی برای تعادل‌بخشی و ایجاد فرصت در بازار سهام بوده و می‌تواند برای مدیریت ریسک برای اشخاص به کار گرفته شود. قراردادهای آتی سبد سهام، آزادی عمل بیش‌تری برای معامله‌گران ایجاد می‌کند.

اما قرارداد آتی سبد سهام چیست و به چه کاری می‌آید؟ مطابق این قرارداد در واقع فروشنده تعهد می‌کند در سررسید تعیین شده، سبد پایه را به قیمتی که در زمان انعقاد قرارداد تعیین می‌شود، بفروشد و در مقابل خریدار متعهد می‌شود آن سبد پایه را در تاریخ سررسید خریداری کند. درباره سازکار عمل کردن این قرارداد و اثرات آن با محمد ماهیدشتی، پژوهشگر اقتصادی و تحلیلگر بازارهای مالی، گفت‌وگو کرده‌ایم.

پوشش ریسک برای سهامداران عمده کاربرد دارد

ماهیدشتی در رابطه با کارکرد پوشش ریسک این ابزار می‌گوید: پوشش ریسک بیش‌تر هنگامی کاربرد دارد که فردی از جنبه مالکیتی می‌خواهد دارایی را نگاه دارد، اما در عین حال می‌خواهد خود را برابر نوساناتی که منجر به کاهش قیمت می‌شود، بیمه کند. در واقع برای کسانی که فقط سهام را خرید و فروش می‌کنند تا از محل تفاوت قیمت بازاری آن کسب سود کنند، عملاً پوشش ریسک معنایی ندارد، زیرا آن فرد یا در موقعیت خرید سهام یا در موقعیت فروش آن قرار می‌گیرد. این‌که همزمان هر دو موقعیت را انتخاب کند، برای کسی که سهامدار خرد است یا نمی‌خواهد حق مالکیتی داشته باشد، معنای خاصی ندارد. وی در این رابطه می‌افزاید: این در حالی است که برای سهامداران عمده که می‌خواهند حق مالکیت دارایی را داشته باشند، پوشش ریسک قطعاً قابل استفاده است و اگر قرار باشد بازار برای مدتی وارد روند نزولی بلندمدت شود، ریسک آن‌ها را پوشش می‌دهد.

راهی پیش پای سفته‌بازان

این تحلیلگر بازارهای مالی اظهار می‌کند: این ابزار از نظر سرمایه‌گذاری و این‌که افراد وارد فرآیندهای سفته‌بازی شده و به معاملات اهرمی ورود کنند و بتوانند از محل تحلیل قیمت و نوسانات آن کسب سود کنند، می‌تواند کاربرد داشته باشد و مزایایی زیادی هم دارد. از جمله این‌که این افراد می‌توانند از اهرمی استفاده کرده و با پرداخت بخشی از ارزش دارایی یا وجه‌الضمانی که اکنون 20 درصد است، وارد معامله‌ای شده و پنج برابر نوسان واقعی قیمت‌ها در بازدهی یا متقابلاً ریسک آن مشارکت کنند. این اهرم خیلی بالا نیست. اهرم‌های بالا معمولاً منجر به شکست سفته‌بازان می‌شوند. وی همچنین درباره ابزار قرارداد آتی سبد سهام می‌گوید: ویژگی دیگر این است که افراد می‌توانند معاملات دو طرفه داشته باشند و هم از فروش و هم از خرید منتفع شوند. همچنین روی سبدی از سهام ورود می‌کنند و اگر فرضاً در یک صنعت، شرکتی ریسک خاص خود را داشته باشد ولی روند مجموع صنعت صعودی باشد، از چنین ریسکی که خاص یک شرکت است پرهیز کرده و به جای این‌که شرکت را تحلیل کنند، صنعت را تحلیل می‌کنند و با انجام یک معامله هم‌زمان در بازدهی تعداد زیادی از شرکت‌ها مشارکت می‌کنند. ماهیدشتی درباره این‌که گفته می‌شود در روند نزولی هم سهام‌داران می‌توانند کسب سود کنند، می‌گوید: منظور فروش استقراضی است. برآورد تمام افراد از برآیند بازار یکسان نیست. برخی فکر می‌کنند بازار صعودی است و بنابراین دارایی را نگاه می‌دارند. کسانی هم که فکر می‌کنند بازار نزولی است، آن دارایی را از کسی که می‌خواهد آن را نگاه دارد، استقراض می‌کنند. پس از سقوط بازار، کاهش قیمت‌ها یا پایان روند نزولی، دارایی را با قیمت کمتری خریداری کرده و به نگهدارنده اصلی آن برمی‌گردانند. از محل مابه‌التفاوت نقدینگی که در دور اول به دست آورده‌اند و نقدینگی که در دور دوم خرج کرده‌اند، سودی را شناسایی می‌کنند. کارگزار نیز این فرآیند استقراض را برای طرفین تسهیل یا ضمانت می‌کند و بخشی از کارمزدی که دریافت می‌کند، به این علت است.

مانعی فقهی که برطرف شد

وی در پاسخ به این‌که گفته می‌شود قرارداد آتی سبد سهام جزو چهار ابزار پرمعامله در دنیاست، پس چرا به‌تازگی در بورس ما مورد استفاده قرار گرفته، می‌گوید: این ابزار تا مدت‌ها مانع فقهی داشته است. تقریباً تمام کسانی که در بازارهای آتی مشارکت می‌کنند واقعاً قصد تحویل دارایی در سررسید را ندارند و هیچ کس معامله آتی را انجام نمی‌دهد که دارایی را در سررسید تحویل دهد یا تحویل بگیرد. در بازار آتی سکه این مورد را الزامی کردند و واقعاً اگر افراد دارایی داشتند یا در موقعیت خرید بودند، باید آن را تحویل می‌گرفتند، اگر هم در موقعیت فروش بودند حتماً باید از بازار تهیه می‌کردند و به دارنده اصلی برمی‌گرداندند؛ لذا بحث تسویه آن حل و بازار آتی سکه راه‌اندازی شد. ماهیدشتی در این رابطه اضافه می‌کند: فارغ از بحث سهام، درباره بازار آتی، این موضوع مطرح بود که شاخص از نظر فقهی ماهیت فیزیکی ندارد. روی شاخص‌ها تعدادی سهام تعریف کردند و گفتند مثلاً شاخص خودرو به‌معنای اندازه مشخصی از سهام هر یک از شرکت‌های خودروسازی است. یک داور بی‌طرف نیز وجود دارد و هنگام اتفاق افتادن تحولات شرکتی که عمدتاً هم شامل افزایش سرمایه یا توقف نمادها است، تعداد سهام در شاخص و به تبع آن سبد را تعدیل می‌کند. مشکل فقهی ماهیت دارایی بودن شاخص با تبدیل سبد سهام به شاخص حل و این ابزار راه‌اندازی شد. وی درباره مشکلات قرارداد آتی سبد سهام اذعان می‌کند: به نظر می‌رسد این بازار عمق زیادی پیدا نکرده، اما پیش‌بینی می‌شود اگر کارگزاری‌های بیش‌تری به سامانه معاملات دسترسی داشته باشند، امکان آن وجود دارد که معامله‌گران سهام از این نمادها استقبال کنند. تفاوتی که با اضافه شدن این سبد سهام و دوره پیش از آن وجود دارد، افزوده‌شدن موقعیت فروش است. پیش از معرفی سبد سهام آتی، تمام ویژگی‌های آن به‌صورت غیررسمی وجود داشته و خیلی از افراد خودشان پول قرض می‌کردند یا خیلی از کارگزاری‌ها اعتبار می‌گرفتند و اهرم تشکیل می‌دادند یا این‌که خیلی‌ها هنگامی که وارد صنعت خاصی می‌شدند، در چند نماد آن صنعت ورود و سعی می‌کردند ریسک را توزیع کنند.

به نظر این تحلیلگر بازارهای مالی تقریباً تمام ویژگی‌های سبد سهام پیش از این نیز وجود داشته، غیر از موقعیت معاملاتی فروش که پیش از آن امکان نداشت.

سایت شعارسال، با اندکی اضافات و تلخیص برگرفته از روزنامه سبزینه، تاریخ انتشار: 12دی1397 ، کدخبر: 59945: www.sabzineh.org