* شیل‌ها، هیولای بازار نفت

شاید این سؤال پیش بیاید که نفت شیل چه تفاوتی با نفت متعارف کشورهایی نظیر ایران دارد؟ چرا به بخش گسترده‌ای از نفت خام تولیدی امریکا غیر متعارف گفته می‌شود؟

پاسخ این سؤال در محل، روش استخراج و ویژگی‌های نفت خام نهفته است. اساساً نفت شیل، نفت نامتعارفی است که از گرماکافت، هیدروژنه ‌کردن و انحلال گرمایی خرده‌های سنگ نفت‌زا (شیل نفتی) که به سنگ‌های سوزان معروف است، به دست می‌آید. این فرآیندها مواد آلی درون سنگ ریزه‌ها (کروژن) را به نفت و گاز مصنوعی تبدیل می‌کنند. در این حالت از نفت حاصله می‌توان بلافاصله به عنوان سوخت استفاده کرد یا با افزودن هیدروژن و زدودن ناخالصی‌ها چون سولفور و نیتروژن، آن را ارتقا داد تا به عنوان ماده اولیه وارد پالایشگاه شود که البته محصولات پالایش‌شده را می‌توان در همان مصارفی به کار برد که محصولات پالایش‌شده نفت خام متعارف به کار می‌رود. تعریف دقیق و تفکیک منابع نفت نامتعارف از منابع متعارف دشوار است و واژهShale oil کمی ابهام دارد و گاه به انواع‌ دیگر نفت به دست آمده از منابع دیگر نیز گفته می‌شود که آژانس بین‌المللی انرژی tight oil و light tight oil را برای آنها پیشنهاد می‌کند. گاهی اوقات شن‌های نفتی و نفت فوق سنگین به واسطه درجه گرانروی بالا، درجه (API) پایین، میزان اسید بالا و مقدار بالای نیتروژن، اکسیژن، سولفور و فلزات سنگین از نفت خام متعارف منفک شده است. ناگفته نماند که میزان ذخایر نفت خام سنگین و فوق سنگین دنیا بیش از دو برابر نفت خام متعارف است و بیشترین مخازن نفت خام سنگین و فوق سنگین دنیا در کانادا و ونزوئلا قرار دارد. در میان منابع نامتعارف، ماسه‌های بسیار متراکم گازی از نظر سطح تکنولوژی و هزینه تولید، نزدیک‌ترین گروه به منابع متعارف و در نقطه مقابل سنگ‌های رسی نفتی و هیدرات‌های گازی دورترین گروه به منابع متعارف محسوب می‌شود. سنگ‌های رسی گازی، نفت سنگین و گاز بسترهای زغال‌سنگ در میانه این طیف قرار دارند. هرچند، این تقسیم‌بندی مطلق نیست. مقابل این نوع از انرژی، نفت متعارف قرار دارد که از ﻣﺨﺎﺯﻥ ﻣﺘﻌﺎﺭﻑ ﻧﻔﺖ و با حفاری‌های عمودی استحصال می‌شود و هزینه استخراج بسیار کمتری دارد.

اما مسأله این است که این منابع نامتعارف، از جهات مختلف، بر معادلات جهانی بازار انرژی آثار قابل توجهی بر جای خواهند گذاشت. به طوری که توزیع نامتقارن این منابع نسبت به منابع متعارف، می‌تواند بر قدرت و نفوذ کشورهای دارنده منابع متعارف تأثیر بگذارد. از سوی دیگر وجود همزمان منابع نامتعارف و فناوری تولید نزد کشورهای غربی بویژه ایالات متحده می‌تواند موازنه قدرت مبتنی بر انرژی را به نفع این کشور و هم‌پیمانان آن تداوم دهد. تولید انرژی از منابع نامتعارف، تابه‌حال، پرهزینه‌تر و دارای آثار نامطلوب زیست‌محیطی بوده است. با این حال ورود اغلب میادین نفتی جهان به دوره‌های دوم و سوم که موجب افزایش معنی‌دار هزینه‌های تولید نفت متعارف شده و آثار منفی زیست‌محیطی تولید نفت خام از این منابع را افزایش می‌دهد و این، شرایط را به نفع منابع نامتعارف تغییر خواهد داد.

* پیدایش منابع نامتعارف

در اوایل قرن 14 میلادی، شیل‌های نفتی به عنوان منابع معدنی نفت در سوئیس و استرالیا مورد استفاده قرار گرفت و پس از آن در قرن 17میلادی، از آن به عنوان منبع روشــنایی در شهر مودنای ایتالیا اســتفاده شد، اما آغاز بهره‌برداری مدرن و صنعتی از این منابع را باید بین سال‌های1830 و 1840 در فرانسه و اسکاتلند جست‌و‌جو کرد. این دوره با انقلاب صنعتی در اروپا مصادف بود که ســطح تقاضا برای انرژی افزایش یافت. بالاخره در اوایل قرن 20، اســتخراج شیل‌های نفتــی در امریکا، برزیــل، اســترالیا، نیوزیلند، آفریقای جنوبی، اسپانیا و سوئد به طور جدی در دستور کار قرار گرفت. البته با کشف و اســتخراج منابع عظیم نفتی در خاورمیانه، همه این برداشــت‌ها متوقف شد. در این بیــن، فعالیت‌های حفاری شــیل‌های نفتی در شمال شرق چین و اســترالیا ادامه یافت. در ابتدای قرن 21 و همزمان با اوج‌گیری سطح تقاضا و بهای این فرآورده فسیلی، بار دیگر بهره‌برداری از شیل‌های نفتی کانون توجه همگان شد.

شیل‌های گازی نیز نوع دیگری از منابع غیر متعارف انرژی را تشکیل می‌دهند که بسیاری، آغاز اســتحصال گاز از شیل‌های گازی را ســال 1821در نیویــورک می‌داننــد، ولی بهره‌برداری از ایــن منابع در ابعــاد صنعتی در ســال 1970 صورت گرفت. البتــه حتی در آن زمان نیز بحث حفاری شیل‌های گازی مورد توجه بخش‌های خصوصی و دولتی قرار داشــت، اما با وجود تمام مطالعات انجام شــده در این زمینه، کماکان هزینه‌های حفاری مقرون به صرفه نبود. در حال حاضر، شــیل‌های گازی به عنوان منبع اصلی گاز طبیعی در امریکا قلمداد می‌شــود و جالب است بدانیم که سهم تولیدات گاز حاصل از منابع شــیل گاز امریکا در سال 2000، تنها یک درصد از کل حجم تولیدات گاز طبیعی این کشور بوده است. در حالی که این میزان در سال 2010 به 20 درصد افزایش یافت، همچنین برخی منابع و مراکز مطالعاتی امریکا پیش‌بینی می‌کنند تا پایان سال2035، تولیدات گاز طبیعی از منابع شیل در امریکا به 46 درصد برسد. بسیاری از کارشناسان بر این باورند که شیل گاز نیز، این قابلیت را دارد تا در تــوازن منابع انرژی دنیا تأثیرگذار باشــد. در این میان، صنعت حفاری از مباحث کلیدی درکشف و استخراج شیل گازها به شمار می‌رود. یکــی از روش‌های مهم حفــاری کــه باعث ایجــاد انقلابی تمــام عیار در این صنعت شــد، شکستگی‌های هیدرولیکی است. این روش برای شکستن لایه‌های ســنگین زیرزمینی و با هدف اســتحصال گاز به کار می‌رود. به کارگیری این روش به ســال1947 در میدان گازی هوگتون واقع در جنــوب غربی کانــزاس برمی گردد که البته با موفقیت همراه نبود، اما شــکل پیشرفته شکســتگی‌های هیدرولیکی که باعث تحولاتی جدی در صنعت حفاری شــد، شکســتگی‌های هیدرولیکی افقی بود که در سال 1998در میدان بارت شل تگزاس اجرا شد. این روش حفــاری، دگرگونی‌هایی را در حوزه شــیل‌های گازی و نفتی امریکا ایجــاد کرد، به طوری که دسترســی به ذخایر عظیم گازی که پیش از آن میســر نبود، اکنون با استفاده از این دانش، تولیــدات گازی ایالت متحــده را رونق بسیاری داده است. در این روش حفاری، مهندســان پس از حفاری به صورت افقی، مقادیر قابل توجهی از آب، خاک و مواد شــیمیایی را به چاه تزریق می‌کنند. این کار، در ابتدا شــکافی را در شیل‌ها ایجاد می‌کند و سپس باعث خروج گاز و نفت‌های محبوس شده در شیل‌ها می‌شود. به دلیل بزرگ بودن مولکول‌های نفتی در مقایســه با مولکول گازی، استخراج سریع از طریق وارد کردن فشار به سنگ مخزن مقرون به صرفه نیست. به همین دلیل، تلاش گسترده‌ای صورت گرفته تا طرح استخراج نفت از شیل‌های نفتی با ایجاد شــکاف‌های متعدد و استفاده از مواد شــیمیایی مختلف، اقتصادی و مقرون به صرفه شود. اســتخراج نفت از شــیل‌های نفتی با این روش، نخســتین بار در ســال2007 و در میدان بیکن شیل امریکا آغاز شد. برخی آمارها نشان می‌دهد، حجم تولید حاصل از میدان‌هایی که از این روش حفاری بهره برده‌اند بسیار خیره‌کننده بوده است. برای مثال می‌توان به بیکن شــیل در داکوتای شمالی اشاره کرد که با رشد 79درصدی در سال 2011رو به رو بود. تولید این میدان نفتی در ســال 2011، به 114 هزار بشکه در روز رســید، در حالی که متوسط این میزان در 5سال گذشته، تنها 144 هزار بشکه در روز بود. این امر، باعث ارتقای جایگاه داکوتای شمالی در ردیف ایالات بزرگ دارنده نفت شد. پیش‌بینی می‌شود، ذخایر کشف نشده این میدان 3 تا 4/3 میلیارد بشکه باشد که بسیار فراتــر از پیش‌بینی‌های صورت گرفته در ســال 1995است. در آن سال پیش‌بینی شده بود که ذخایر این میدان 151 میلیون بشکه باشد که این امر، نرخ بیکاری در داکوتای شمالی را از
9 درصد به 3/8 درصد کاهش داده بود.

* تأثیر متقابل افزایش بهای نفت بر استخراج شیل‌ها

ذخایر شــیل‌های نفتی امریکا یک تا 2 درصد مصارف جهانی را تأمین می‌کند و امروزه اخبار مربوط به تأمین انرژی از منابــع نامتعارف را نمی‌توان تنها در قاره امریکا خلاصه کرد، بلکه تأثیر این موضوع به قدری است که کشورهای نفت‌خیز حوزه خلیج فارس نیز تأمل بیشتری بر آن دارند. در سال‌های اخیر افزایش بهای نفت در بازارهای جهانی، باعث وجود توجیه اقتصادی در استخراج نفت و گاز از شیل‌های نفتی و گازی شد و این موضوع استخراج نفت گران نامتعارف را توجیه پذیر کرد. تا چندی پیش قیمت نفت برای هر بشکه بالاتر از 100 دلار بود و تولید هر بشکه نفت از شیل اویل حدود 40 تا 80 دلار بسته به شرایط، هزینه داشت که متوسط آن 60 دلار بود یعنی زیر 60 دلار تعداد زیادی از تولیدکنندگان نفت غیرمتعارف با مشکل روبه رو می‌شدند. این موضوع باعث شد که از نیمه دوم سال 2014 (تیر ماه 1393) با نزول قیمت نفت در بازار جهانی بتدریج حفاری و تولید نفت نامتعارف دیگر توجیه اقتصادی نداشته باشد و بسیاری از حفاری‌های امریکا متوقف شود اما اکنون بواسطه پیشرفت تکنولوژی این متوسط قیمت تولید به 42 دلار کاهش یافته است. در یک سال گذشته این موضوع در کنار پیش فروش‌های نفت خام امریکا در نرخی معادل 100 دلار روند توقف تولید از این منابع را تا اندازه‌ای کند کرد، اما اکنون با اتمام این قراردادها احتمالاً جهت سرمایه گذاری‌ها و تولیدات تغییر خواهد کرد. چرا که سرمایه‌گذاری برای این نوع تولید صرفه اقتصادی خود را از دست خواهد داد. بنابراین در قیمت‌های فعلی همچنان این تولیدات افت خواهد کرد و اغلب طرح‌های شیل‌های نفتی متوقف خواهند شد. مگر آنکه قیمت نفــت در بازارهای جهانی مجدداً دستخوش تغییر شود و رشد کند.

آنچه مســلم اســت، ضرورت توجه به منابع انرژی نامتعارف، عرصه رقابت بین شرکت‌های نفتی را تنگ‌تر کرده اســت. به گونــه‌ای که توجه سرمایه‌گذاران شیل اویل که سال‌های اخیر به دنبال حضور در میادین غیرمتعارف بودند از این میادین برداشته و بتازگی متوجه میادین نفت متعارف شده است. این موضوع در کنار نزدیک شدن به زمان لغو تحریم‌های نفتی ایران میادین ایرانی را برای سرمایه‌گذاران جهان جذاب‌تر کرده است.

* آغازسقوط قیمت نفت خام در بازارهای جهانی

همانطور که اشاره شد در دهه‌های اخیر توسعه استخراج شیل اویل یا همان نفت غیر متعارف، توازن میان تولید و مصرف این کالا را در بازار جهانی نفت بر هم زد. در این سال‌ها کارشناسان بازار این تهدید را بارها به تولید‌کنندگان نفت متعارف گوشزد و پیش‌بینی کردند که شیل اویل بزودی موجب خواهد شد که عرضه نفت بر تقاضای آن پیشی گیرد. ضمن آنکه ممکن است سهم اعظمی از تقاضای انرژی در جهان را به خود اختصاص دهد و این موضوع تعادل بازار را بر هم خواهد زد.

از 20 ژوئن سال 2014 میلادی و تیرماه سال 1393 این پیش‌بینی به واقعیت تبدیل شد و قیمت نفت خام به علت مازاد عرضه روند نزولی به خود گرفت. بدین ترتیب قیمت نفت روندی کاهشی در پیش گرفت و برخلاف تغییر و تحولات همیشگی بازار جهانی نفت این بار طوری ادامه پیدا کرد که درعرض کمتر از 6 ماه قیمت نفت از 115 دلار برای هر بشکه به 60 دلار رسید. اما 60 دلار کف قیمت نفت خام در بازار جهانی نبود. عوامل زیادی را می‌توان در تشدید کاهش قیمت نفت دخیل دانست که برخی از آنها عوامل ساختاری نظیر افزایش عرضه و کاهش تقاضا بود و برخی دیگر عوامل اقتصادی همانند کاهش رشد اقتصادی برخی از کشورها. اما در این میان عامل سومی نیز به چشم می‌خورد که به نظر می‌رسد برگرفته از مسائل سیاسی باشد. البته همیشه قیمت نفت تحت تأثیر مسائل سیاسی قرار داشته و نسبت به آن واکنش نشان داده، اما میزان تأثیر آن با توجه به شرایط بازار متفاوت است، چراکه عوامل سیاسی طیف وسیعی از قبیل بحران‌های سیاسی در کشورهای تولید‌کننده و مصرف‌کننده تا تصمیم‌گیری‌های سیاسی کشورها را در بر می‌گیرد.

این بار نیز در کاهش‌ شدید قیمت نفت این عوامل مشاهده شد. نقش مناقشات روسیه و اکراین و درگیری‌های غیرمستقیم کشورهای اروپایی و امریکا با روسیه، حرکت سیاسی عربستان و حراج کردن نفت خود طی چندین مرحله و عدم اجماع اوپک بر سر کاهش سقف تولید این سازمان، ضلع سوم عوامل کاهش قیمت نفت بودند. به طوری که بهای نفت خام در بازارهای جهانی کاهشی قابل ملاحظه را تجربه می‌کرد. درهمین حال عربستان و کشورهای هم پیمان آن درکنار افزایش تولید نفت، طی یک تصمیم غیر منتظره نفت خود را در چند مرحله برای مشتریان آسیایی و امریکایی خود حراج کردند. با وجود این همه فعالان بازار نفت چشم انتظار تصمیمات وزیران 12 کشور عضو سازمان اوپک در اجلاس صد وشصت و ششم نشستند؛‌ به امید آنکه این کشورهای تولید‌کننده نفت متعارف حجم تولید خود را به منظور قرار گرفتن قیمت نفت بر مدار صعودی کاهش دهند. اما بعد از چند ماه انتظار برای نشست اوپک، آذرماه سال گذشته اعضای این سازمان دور هم جمع شدند تا برای تولید اعضای سازمان سقفی را تعیین کنند که منافع اعضا را مطابق با رسالت اوپک حفظ کند. اما نتیجه این نشست نسبتاً سخت و طولانی ثبات سقف تولید اوپک در حجم روزانه 30 میلیون بشکه بود. این بار نیز با رهبری عربستان قیمت نفت بشدت افت کرد و یک دفعه به کانال 40 دلار وارد شد. به این ترتیب اعضای اوپک که همگی تولیدکنندگان جهانی نفت هستند و اغلب بودجه‌های وابسته به درآمدهای نفتی دارند با تشدید بحران کسری بودجه رو به رو شدند چراکه عربستان به عنوان بزرگترین تولید‌کننده عضو سازمان اوپک حاضر به از دست دادن سهم خود در بازار نبود و مدعی بود که با اتخاذ این خط مشی، به دنبال خرد شدن صنعت استخراج شیل اویل امریکا است.

این کشور در شرایطی که هر روز قیمت نفت در حال کاهش بود بارها اعلام کرد که با راه‌اندازی جنگ قیمتی، تولید نفت امریکا از منابع نفتی غیر متعارف(شیل اویل) را کاهش می‌دهد. چراکه استخراج این نفت بسیار هزینه بر است و در قیمت‌های پایین تولیدکنندگان آن دست از تولید خواهند کشید و به مرور قیمت نفت بالا خواهد رفت. اما عملاً این نظریه ریاض تنها یک طنز در بازار جهانی نفت بود. چراکه با پیشرفت تکنولوژی هر روز هزینه استخراج نفت غیر متعارف کاهش می‌یابد و تعداد بیشتری از طرح‌های شیل اویل دارای صرفه اقتصادی می‌شدند. در این ارتباط سازمان بین‌المللی انرژی نیز اعلام کرد که تولیدکنندگان شیل اویل حتی با نفت 42 دلاری هم سود می‌برند. ضمن آنکه اگر مجدداً قیمت‌ها افزایش یابد این طرح‌های نفتی از سرگرفته خواهد شد. بنابراین با لحاظ این موضوع در حالی که اعضای اوپک میلیاردها دلار زیان می‌بینند، به هدف اعلام شده هم دست نیافتند.

* منابع نامتعارف مخرب‌تر از متعارف ها

میزان آلاینده‌های منابع نامتعارف بسته به نوع انرژی مصرفی متفاوت خواهد بود. بازگشت شن‌های فرآوری شده از فرآیند جداسازی بیتومین به عنوان یک آلاینده موجود در آنها به طبیعت، می‌تواند موجب صدماتی به منابع آب زیرزمینی، سلامت انسان و همچنین گونه‌های جانوری شود. ترکیب آب‌های زیرزمینی با سیالات حوزه حفاری موجب آلودگی سفره‌های آب زیرزمینی می‌شود. حجم بالای آب مورد نیاز برای تولید منابع نامتعارف، ضمن ضرورت وجود آب کافی به‌عنوان یک الزام تولید، موجب آلودگی آب مصرف شده در فرآیند تولید و عدم امکان یا دشواری بازگشت آن به چرخه طبیعی می‌شود. آب مصرف شده در این فرآیند می‌تواند، بسته به شدت کمیابی آب در منطقه مورد بحث، منجر به بروز مشکلاتی در تأمین آب برای نیازهای اساسی شود. حفاری و تولید منابع نامتعارف مستلزم آزادسازی دامنه وسیعی از اراضی است. به‌طور مثال در ایالت آلبرتای کانادا میزان ١٧٥ میلیارد بشکه بیتومین قابل بازیافت در منطقه‌ای به وسعت تقریبی ١٤٠٨٠٠ کیلومتر مربع قرار دارد. این مساحت حدود ٢١‌درصد ایالت آلبرتا را پوشش داده و تقریباً معادل 5/8 ‌درصد کل مساحت جمهوری اسلامی ایران است. حفاری و تولید منابع نامتعارف در ناحیه‌ای به این وسعت، موجب خسارت‌های جدی به محیط زیست می‌شود. آلاینده‌های فرآیند تولید رابطه مستقیمی با انرژی مصرفی در این فرآیند دارند.

برخی منابع میزان آلودگی فرآیند غنی‌سازی برای تولید هر بشکه نفت حاصل از فرآوری بیتومین ناشی از شن‌های نفتی را بین ٦٢ تا ١٦٤ کیلوگرم دی‌اکسیدکربن برآورد کرده‌اند. این منابع، میزان انتشار آلاینده در روش حفاری درجا را بین ٩٩ تا ١٧٦ کیلوگرم به ازای هر بشکه برآورد کرده‌اند. این میزان آلاینده 2/3 تا 5/4 برابر آلاینده‌های ناشی از تولید هر بشکه نفت متعارف در امریکای‌شمالی معرفی شده است. آثار منفی تولید نفت یا گاز از منابع نامتعارف را باید در کنار تعهدات بین‌المللی کشورهای تولید‌کننده مورد توجه قرار داد. کانادا، به‌عنوان یکی از صاحبان منابع وسیع نفت و گاز نامتعارف، یکی از ٣٩ کشور صنعتی است که براساس پیمان کیوتو متعهد شده میزان آلاینده‌های ناشی از گازهای گلخانه‌ای را به سطحی معادل ٦‌ درصد کمتر از میزان آلاینده‌های‌ سال ١٩٩٠ کاهش دهد.

با اندكي اضافه و تلخيص برگرفته از روزنامه ايران، سال بيست و يكم، شماره 6063 ، يكشنبه 6 آبان 1394، صفحه10