شعارسال: از چند دهه پیش بر ضایعات محصولات کشاورزی تأکید می‎شود به‎گونه‎ای که عدد ضایعات محصولات کشاورزی در اسناد و مراجع رسمی ایران حدود 30 درصد (36 میلیون تن معادل 24 میلیارد دلار) بیان می‎شود و همواره بر راه‎کارهایی مانند افزایش قیمت محصولات کشاورزی، تنظیم کمباین‎ها و ارتقای فناوری‎های تبدیل محصولات کشاورزی و ... تأکید شده است اما در گذر زمان نه‌تنها ضایعات کاهش پیدا نکرده است بلکه افزایش نیز داشته است. در این رابطه سؤال‌های متعددی مطرح است: اول، ضایعات محصولات کشاورزی و مواد غذایی چیست؟ دوم، میزان واقعی ضایعات محصولات کشاورزی و مواد غذایی چقدر است؟ سوم، اثر ضایعات بر جامعه هدف چه می‎باشد؟ چهارم، چرا راه‌کارهای پیشنهادشده و حتی عملیاتی شده در طول چند دهه گذشته نتوانسته است میزان ضایعات محصولات کشاورزی و مواد غذایی را کاهش دهد؟ پنجم، آیا می‎توان با مجموعه‎ای از اقدام‎ها میزان ضایعات را کاهش داد؟ ششم، الزام‎های موردنیاز برای دستیابی به هدف کاهش ضایعات محصولات کشاورزی و مواد غذایی با استفاده از این اقدام‎ها چه می‎باشند؟

در ارتباط با ضایعات محصولات کشاورزی دیدگاه‎های مختلفی وجود دارد که تعریف آن را تحت تأثیر قرار می‎دهد. بسیاری اعتقاد دارند ضایعات به مفهوم دورریز و درواقع مقدار فیزیکی محصولات کشاورزی و مواد غذایی است که از حوزه مصرف انسانی خارج می‎شود. در مقابل، گروه دیگر بر این باورند که میزان محصولات کشاورزی تولیدی که به هر دلیل طبیعی و غیرطبیعی از فرایند مصرف خارج شود، ضایعات محسوب می‎شود. فائو و برنامه محیط‌زیست سازمان ملل ضایعات محصولات کشاورزی را به شکل زیر تعریف می‎کند: " هرگونه تغییر در کیفیت که منجر به غیرقابل‌دسترس شدن و عدم ایمنی محصول شود و درنهایت محصول را برای انسان غیرقابل‌مصرف کند، ضایعات محصولات کشاورزی است". اگرچه این تعریف بُعد جدیدی از ضایعات محصولات کشاورزی را ارائه می‎دهد اما با توجه به مجموعه تعاریف بیان‌شده می‎توان این‎گونه قضاوت داشت که ضایعات محصولات کشاورزی دارای دو بُعد فیزیکی یا کمّی (دورریزها و هدررفت‎های محصولات کشاورزی و مواد غذایی ناشی از عوامل انسانی و غیرانسانی) و غیر فیزیکی یا کیفی (تغییر کیفیت محصولات کشاورزی و مواد غذایی ناشی از عوامل تغییر شیمیایی، محیطی و یا زمانی) است. علاوه بر این نباید در تعریف ضایعات محصولات کشاورزی و مواد غذایی تنها به محصول نهایی توجه داشت و از زاویه دیگر باید به‎نوعی بر نهاده‎های موردنیاز برای تولید محصولات کشاورزی و مواد غذایی تأکید داشت که در گروه ضایعات تعریف می‎شوند. به‌بیان‌دیگر، مجموعه‎ای از نهاده‌‎ها شامل آب، انرژی، نیروی کار، سرمایه، سم، کود، بذر، خوراک دام و طیور و ... مصرف می‎شوند تا محصولات کشاورزی و مواد غذایی تولید شوند اما درنهایت این محصولات از فرایند مصرف انسانی خارج می‎شوند. به‌عنوان‌مثال، وقتی در 5 روز اول جوجه‎ریزی در مرغداری‎ها، 288 میلیون جوجه تلف می‎شوند از زاویه دیگر مفهوم آن این است که (1) 288 میلیون عدد تخم‌مرغ از فرایند مصرف خارج می‎شود که خود دارای ارزش ریالی بالایی است و به‌نوعی بخشی از سرمایه از بین رفته است، (2) هدررفت هزاران تن خوراک طیور اتفاق می‎افتد که مصرف‌شده است تا این تعداد تخم‌مرغ تولید شود، (3) نهاده‎های بسیاری از بین رفته است مانند انرژی، آب، برق و ... تا این تعداد تخم‌مرغ تولید شوند و درواقع بخش قابل‌توجهی از منابع تولید تلف‌شده است زیرا جوجه‎ها تبدیل به مرغ قابل‎مصرف نشده‎اند. همچنین در صورت تغییر ضریب تبدیل از 1.8 به 1.6، 500 گرم در طول دوره رشد مرغ کاهش مصرف خوراک اتفاق می‎افتد که از نگاهی دیگر به مفهوم کاهش هدررفت مواد خوراکی و ارتقای بهره‎وری تولید است. تنها با تغییر ضریب تبدیل و 10 درصد کاهش نرخ تلفات جوجه در 10 روز اول، حدود 1796 هزار تن از ضایعات و هدررفت خوراک به ارزش 1200 میلیارد تومان جلوگیری خواهد شد؛ بنابراین، ضایعات محصولات کشاورزی و مواد غذایی در دو بازار نهاده و ستاده قابل‌تعریف می‎باشند. به همین دلیل مشاهده می‎شود که دایره شمولیت ضایعات محصولات کشاورزی و مواد غذایی بسیار گسترده است. به همین دلیل اعداد و ارقام گزارش‌شده در ارتباط با ضایعات محصولات کشاورزی و مواد غذایی نمی‎تواند صحیح باشد و به اعتقاد نویسنده میزان آن حداقل 15-10 درصد بیش از رقم 30 درصد گزارش‌شده است.

ضایعات محصولات کشاورزی و مواد غذایی به اشکال مختلف هدررفت، کاهش کیفیت و ریزش و دورریز دارای اثرات مختلفی در زنجیره تأمین کشاورزی است. این ضایعات از یک ‌طرف موجبات کاهش درآمد کشاورزی و به‎نوعی تزریق فقر و کاهش انگیزه تولید کشاورزی را به جامعه تولیدکنندگان کشاورزی فراهم می‎آورد. همچنین باعث افزایش قیمت محصولات کشاورزی می‎شود که خود باعث افزایش قیمت مصرف‎کننده نهایی محصولات کشاورزی و مواد غذایی خواهد شد. از طرف دیگر سبب اتلاف منابع پایه خواهد شد؛ بنابراین ضایعات محصولات کشاورزی اگر جه شاید از یک نگاه بسیار ساده و کم‎ارزش جلوه کند اما اندکی دقت و تأمل مشخص می‎شود که پدیده‎ای بسیار مهم بوده و باید برای مدیریت آن برنامه‎ریزی کرد. نتیجه نهایی ضایعات محصولات کشاورزی و مواد غذایی کاهش رفاه تولید‎کنندگان و مصرف‎کنندگان از یک‌سوی و از دیگر سوی، سایر فعالان زنجیره تأمین کشاورزی و درنهایت اتلاف منابع پایه کشاورزی است که ‎باید برای تأمین امنیت غذایی مردم مدیریت شود.

اما یکی از سؤال‌های مهم این است که چرا در عمل با همه تأکیدات پراکنده‎، ضایعات محصولات کشاورزی روندی روبه افزایش دارد؟ در پاسخ به این سؤال باید به این نکته اشاره شود که بسیاری معتقدند که موضوع ضایعات محصولات کشاورزی بخشی به عوامل مدیریتی و بخشی به عوامل غیرمدیریتی ارتباط پیدا می‎کند اما با یک بررسی ساده در ارتباط با عوامل مؤثر بر شکل‎گیری ضایعات محصولات کشاورزی، مشخص می‎شود که ضایعات محصولات کشاورزی مسئله‎ای کاملاً مدیریتی است و برای برون‎رفت از این فضا و کاهش ضایعات باید بعد مدیریتی ضایعات محصولات کشاورزی موردتوجه قرار گیرد. برخی از مهم‎ترین عوامل شکل‎گیری ضایعات محصولات کشاورزی و مواد غذایی عبارت‎اند از:

1. عدم توجه به ریسک‎ها در بازار نهاده‎ها و محصولات کشاورزی و مواد غذایی
2. عدم توجه به دانش کشاورزی در فرایند تولید و بازاریابی محصولات کشاورزی و مواد غذایی
3. نفوذ پایین دانش در بخش کشاورزی به‌ویژه در طول زنجیره تأمین کشاورزی
4. نبود حسابداری محصولات کشاورزی و مواد غذایی
5. عدم توجه به مسئله زمان در فرایند تولید و بازاریابی محصولات کشاورزی و مواد غذایی
6. عدم استفاده از نهاده‎های تولید با کیفیت بالا به‎ویژه بذر
7. فرهنگ ناصحیح مصرف محصولات کشاورزی و مواد غذایی
8. نبود زیرساخت‎های مناسب در حوزه تولید و بازاریابی محصولات کشاورزی و مواد غذایی
9. نبود به سیاست‎های قیمتی و حمایتی مناسب در حوزه تولید و بازار محصولات کشاورزی و مواد غذایی
10. عدم تنظیم بازار محصولات کشاورزی و مواد غذایی
11. نبود شبکه قوی اطلاعات تولید و بازار
12. عدم پایش مناسب زنجیره تأمین کشاورزی
13. عدم استفاده از فناوری‎های مناسب در فرایند تولید، فرآوری و بازاریابی محصولات کشاورزی و مواد غذایی
14. عدم نقش بازی نهادهای خصوصی کشاورزی در طول زنجیره تأمین کشاورزی برای سرمایه‎گذاری در آموزش، نوسازی فناوری و انتقال دانش به بخش کشاورزی
15. عدم توجه به ظرفیت‎های مرکز کنترل هوشمند زنجیره تأمین کشاورزی

بررسی این موارد پانزده‎گانه و موارد دیگری که می‎توان بدان اضافه کرد نشان می‎دهد که در مجموع همه این موارد ریشه در مدیریت بخش کشاورزی دارند. به‌بیان‌دیگر، ضایعات محصولات کشاورزی و مواد غذایی مسئله‎ای مدیریتی است و با مدیریت بر فرایندها قابلیت کاهش جدی خواهد داشت. به همین دلیل باید به حوزه مدیریت کشاورزی از ابعاد مختلف توجه جدی داشت که در این راستا می‎توان به ساختارمند کردن نظام برنامه‎ریزی و تصمیم کشاورزی و اتخاذ سیاست‎های درست برای هدایت و نظام‎مند کردن مدیریت در سطح نهادهای بخش کشاورزی برای نقش بازی درست و مطلوب در حوزه تولید و بازار کشاورزی از یک‌سوی و آموزش و انتقال دانش و فناوری به سطح مزرعه و پس از آن در طول زنجیره تأمین کشاورزی و درنهایت نظا‎م‎مند شدن و ارتقای کارایی مدیریت تولید در سطح مزرعه اشاره کرد که خود نیازمند تحول در ساختارها، سیاست‎ها و مدیریت بخش کشاورزی در سطح کلان است.

با توجه به مطالب پیش‎گفته عملیاتی‎سازی حسابداری محصولات کشاورزی و مواد غذایی و نیز مرکز کنترل هوشمند زنجیره تأمین کشاورزی می‎تواند علاوه بر تنظیم بازار محصولات کشاورزی و مواد غذایی، در کاهش ضایعات محصولات کشاورزی نقش ویژه‎ای داشته باشد و میزان ضایعات محصولات کشاورزی را به زیر 10 درصد کاهش دهد. شرط اساسی برای عملیاتی‎سازی این دو راه‎کار کلیدی و نیز برون‎رفت از مواد سیزده‎گانه فهرست بالا، مدیریت درست، به‌موقع و کارآمد به همراه نظام پشتیبانی قوی از آن است که امید می‎رود در دستور کار قرار گیرد. این مهنم می‎تواند ظرفیت‎های جدید تأمین امنیت غذایی را در سطح ملی در حوزه کشاورزی احیا کند و فضای جدید را در بخش کشاورزی رقم بزند.

امید این‎که مسئولین ارشد وزارت جهادکشاورزی اهمیت مدیریت و برنامه‎ریزی کشاورزی را در کاهش ضایعات محصولات کشاورزی و مواد غذایی مورد توجه قرار داده و به جد آن را در دستور کار قرار دهند تا با مجموعه ستادی- صف وزارت جهاد کشاورزی و نهادهای خصوصی کشاورزی بتوانند در یک دوره کوتاه‎مدت زمینه‎های عملیاتی کاهش ضایعات کمی و کیفی را در طول زنجیره تأمین کشاورزی فراهم آورند.

یادداشت محمد قربانی

منبع:پایگاه تحلیلی خبری شعار سال برگرفته از فضای مجازی