شعار سال: نشست تخصصی «پژوهش‌های قرآن و دست نوشته‌های خاورشناسان» دوم خردادماه به همت انجمن علمی دانشجویی الهیات دانشگاه امام صادق (ع) برگزار شد.

در این نشست مرتضی کریمی‌نیا، عضو هیئت علمی بنیاد دایره المعارف اسلامی در سخنانی گفت: در دقایقی کوتاه می‌کوشم به اهمیت بررسی نسخه‌های قرآن در روزگار جدید اشاره کنم. وقتی آثار پیشینیان ما و کسانی که در حوزه علوم قرآن و حدیث تلاش کردند و آثار مهمی پدید آوردند را مرور می‌کنیم، توجه به نسخه‌های کهن را کم می‌بینیم؛ در مقایسه با چیزی که امروز در میان اندیشمندان مختلف تاریخ میراث اسلامی وجود دارد.

وی ادامه داد: من این امر را به تفاوت نگاه قدیم و جدید برمی‌گردانم. در روزگار جدید، مسئله سند برجسته شده و مهم تلقی می‌شود و هر روز بر اهمیتش افزوده می‌شود. اگر فضای امروزی را با قرون دوم و سوم و ... مقایسه کنیم، می‌بینیم در آن دوران به این امر توجه نشده است. البته هنوز هم توجه به این شواهد مادی و سندی، در میان مسلمانان کم و معدود است و در این حوزه، غربیان پیشتاز هستند. اساسا ذهن غربی ذهنی سندگراست، ذهنی مادی است، یعنی با مواد عینی سروکار دارد. لازم به ذکر است آغازین کار‌هایی که غربیان در این حوزه انجام دادند با کار‌های امروز خیلی متفاوت است. میزان مراجعه به نسخه‌های کهن قرآن در گذشته بسیار اندک بوده و پژوهشگران فقط به تعدادی نسخه دسترسی داشتند و چندان هم نکات عملی و تاثیرگذاری از درون نسخه‌ها به دست نمی‌آوردند، ولی هر چه گذشت اهمیت نسخه‌های کهن قرآنی، حتی نسخه‌هایی که در قرون بعدی تدوین شده است اهمیت یافت.

کریمی‌نیا ادامه داد: اهمیت این نسخه‌ها فقط در اثبات یا رد اصالت متن قرآن نیست بلکه در این نسخه‌ها نکات متعددی درباره قرائت‌های رسمی و غیر رسمی و رسم قرآن مشاهده می‌شود. شما شیوه‌های مختلف شماره‌گذاری و تقطیع آیات و حتی نامگذاری سوره‌ها را هم به این مسئله اضافه کنید. این توضیح را دادم که بگویم فقط نسخه‌های قرن‌های اول و دوم نیستند که اهمیت دارند بلکه نسخه‌های بعدی هم تاریخ کتابت متن قرآن را به ما نشان می‌دهند و ارزش آن‌ها خیلی بالاست.

وی افزود: روی سخن من در اینجا این است که جهان امروز، چه بخشی که به تاریخ هنر اسلامی می‌پردازد و در درون این نسخه‌ها، نکات تاریخی برای تدوین تاریخ کتابت متن قرآن می‌یابد، و چه بخشی که توجهش به مسائل علوم قرآنی است، زودتر از ما مسلمانان شروع به این امر کرده است و راست یا ناراست و درست یا نادرست اطلاعاتی پدید آورده که بخش عمده آن‌ها متکی بر این اسناد کهن است.

عضو هیئت علمی دانشگاه تصریح کرد: مهمترین روش یا اساسی‌ترین روش برای اینکه ما مسلمانان چه در ایران امروزی و چه سایر جغرافیای جهان اسلام خودباخته نباشیم این است که به این ابزار‌ها مسلح باشیم و بکوشیم از راه درست دسترسی به این اسناد، از میراث کهن خودمان دفاع کنیم. تلاش کردن برای پاسخ دادن ایدئولوژیک، جدلی و صرفا درون‌دینی به این نوع منشوراتی که در جهان کنونی منتشر می‌شود تلاش بی‌فایده است؛ مثل این همه دانشکده که در ایران تاسیس کردیم و در آن‌ها رشته‌های مستشرقان درست کردیم و تولیداتی داریم که هیچ تاثیری در جهان علم نمی‌گذارد و فقط مصرف داخلی دارد. کتابی که امروز صحبت از آن است یعنی کتاب «التحریف فی المخطوطات القرآنیة» اثر امیرحسین فراستی یکی از آثار ارزشمند در این حوزه است. با اینکه قدم اول است و می‌شود اشکالاتی گرفت، ولی کتابی است که قابل ارائه به دنیای امروز است. تولیدکنندگان این کتاب، هم دانش سنتی داشتند و هم مسلط به ابزار امروزی بودند و هم این دانش را داشتند که چگونه از مخطوطات قرآنی برای پاسخ به سوالی که در این اثر مطرح بوده استفاده کنند.

جبهه‌گیری در برابر مطالعه مصاحف کهن قرآن

در ادامه این نشست مرتضی توکلی مدیر واحد تحقیقات مرکز طبع و نشر قرآن کریم سخنرانی کرد و گفت: هم در دنیا اسلام و هم در غرب، موضوع نسخ قرآن موضوع مهمی است و خیلی به آن توجه می‌شود. در چند دهه اخیر در کشور‌های اسلامی هم این موضوع مورد توجه قرار گرفته است. مصاحف کهن محتوا‌های باارزشی هستند و هم از حیث علمی و هم از حیث تاریخی می‌شود به آن‌ها مراجعه کرد. از ناحیه علمی، در حوزه رسم مصحف، نظام شمارش آیات، تقسیم قرآنی و ... داده‌های علمی در این کتب مدون شده و به قلم علمای علوم قرآنی نگارش شده است. با این توصیف متاسفانه در گذشته جبهه‌گیری نسبت به این موضوع وجود داشت و چنین ادعا می‌شد که مصاحف کهن خیلی ارزش علمی برای تحقیق ندارند و هر کس سراغ آن‌ها می‌رفت به انجام کار غیر علمی متهم می‌شد.

وی ادامه داد: یکی از انگیزه‌ها برای پرداختن به مصاحف کهن قرآن، بحث اثبات وثاقت قرآن است. شاید بشود از نظر حقیر، بحث اثبات وثاقت قرآن را از دو منظر بررسی کرد؛ منظر اول اینکه آیا این مصاحف کهن، ما را به عصر نزول می‌رساند یا نه؟ آیا میان آن‌ها تواتری وجود دارد یا نه؟ آیا با استفاده از مصاحف کهن می‌شود به این منظر رسید؟ شاید برای اثبات این طریقه راه‌های مختلفی وجود داشته باشد. مورد اول روش سنتی است که علوم مختلفی را برای تعیین قدمت یک نسخه و مخطوطه معرفی می‌کند. روش دوم روش علمی است که از سابق مطرح بوده است، ولی بیشتر برای کتب مقدس استفاده می‌شده و آن آزمایش کربن چهارده است. پژوهشگران در چند سال اخیر این روش را برای بررسی نسخه‌های قرآنی استفاده کردند. این روش ابتدا روی مصحف صنعا صورت گرفت و بعد‌ها تسری پیدا کرده و پروژه کرونیکا آغاز شد. این یک فتح باب جدیدی برای پژوهشگران قرآنی بود. پس این منظر اول از بحث اثبات وثاقت قرآن بود و گفتیم چه با روش سنتی و چه روش علمی می‌توانیم یک تواتر قرآنی در مصاحف به وجود بیاوریم که بر اساس آن بگوییم اثبات وثاقت ممکن است یا ممکن نیست.

توکلی ادامه داد: یک منظر دیگری که متناسب با بحث کتاب امروز ما است این است آیا نسخه‌ها قابل اعتماد است یا نه. به عبارت دیگر، این نسخه‌ای که ادعا می‌کنیم نسخه قرآن است قابل اعتماد است یا دچار تحریف شده است. اگر بگوییم قابل اعتماد نیست، شاید بحث‌های بعدی که از آن به دست می‌آید قابل اعتماد نباشد؛ بنابراین پژوهشی که آقای فراستی انجام دادند بیشتر با این نگاه بوده است.


شعار سال، با اندکی تلخیص واضافات برگرفته از خبرگزاری بین المللی فرآن، تاریخ انتشار:۲ خرداد ۱۴۰۱، کد خبر: ۴۰۵۹۱۰۸، iqna.ir