از ویژگی هنر سنتی، جنبه رمز و تمثیلی آن است. یک اثر هنری سنتی زیباست و تابع اصول و قوانین ازلی و ابدی است، پس کهنه نمی شود. و گذر زمان در آن بی تاثیر است. هنرهای سنتی ، از برجسته ترین مظاهر فرهنگی ملتها محسوب شده و کشورهای دارای تمدن کهن، همواره از روی محصولات و آثار به جا مانده از هنرهای سنتی و صنایع دستی ادوار گذشته شان مورد سنجش قرار می گیرند

یکی از این هنرهای زیبا، هنر قفل سازی است که درآن با نقش زدن بر فلز، طرح‌های زیبا و دلنشین از نقوش تزئینی پدید می آید و این نقوش با اسطوره در هم می آمیزد، تا با این عمل شناسایی اسطوره‌ها و درک و دریافت فرهنگ و تمدن غنی و با شکوه ایران باستان میسر گردد. هرچند که با ظهورعصر ماشین و تکنولوژی، زیبایی و ظرافت این هنر زیبا کم رنگ تر شده ولی هنوز هم در گوشه و کنار کسانی هستند که بر حسب علاقه و ذوق به هنر ظریف قفل سازی روی می‌آورند و مانع از زوال این هنرمی شوند. انسان قرن 21، نمی تواند به طور کلی نقش اساطیر و نماد‌های اعصار گذشته را نادیده انگارد. اسطوره ها و نماد هایی که تنها درحد کلام و ظاهر نمی گنجند و در پرتو تصویر و صدا و حرکات خویش مستترند. در این رابطه بهتر است برای شناخت بهتر از ملل و اجتماعات گذشته با فرهنگ وتمدن آن ها آشنا شویم هر چند که این آشنایی درعین زیبایی و تنوع، دشواری‌های خاص خود را هم دارد(1)

قفل سازی یکی از صنایع بسیار مهم کشور ما در گذشته بوده که به صورت اشکال حیوانی و انسانی از جنس فولاد، برنج و برنز ساخته می شده است.

هنر فلز کاری از سابقه بسیار قدیمی و طولانی برخوردار است هنری که قرن‌ها پیش از میلاد مسیح رشد و توسعه یافت و در دوران اسلامی به شکوفایی رسید. این توسعه در سده‌های اول تا پنجم هجری قمری با ساخت اشیاء و ظروف مختلف در قالب طرح‌ها و رنگ‌های تزیینی برجسته تر شد و نمونه‌های ارزشمندی را در اختیار علاقمندان و محققان هنرهای اسلامی قرار داد. در این میان هنر قفل‌سازی نیز یکی از زیر مجموعه‌های هنر فلز کاری است که در انواع ساده و تزیینی به ظهور رسید.

*تاریخچه قفل سازی

در رابطه با تاریخچه قفل سازی شواهد به دست آمده، مؤید آن است که این هنر حداقل از قرن ششم میلادی به بعد در کشورمان رواج داشته است. درآن زمان هنر قفل سازی نیز همانند سایر صنایع وابسته به فلز کاری از اهمیت ویژه ای برخوردار بود لیکن در ادوار اسلامی در قالب شاخه ای مجزا از هنر به تکامل و ترقی دست یافت. در این دوران قفل علاوه برخصوصیت امنیتی که داشت ، کاربری سمبولیک نیز یافت چنان که دربستن دخیل به نخل ها وعلم‌های عزاداری جهت قضای حاجت نیز استفاده می شد. درآن زمان قفل درنذربندی های مذهبی اهمیتی همانند ایمن داشتن خانه ها و صندوقچه‌ها از گزند حوادث پیدا نمود و مراکز عمده تولید آن در ایران شامل تبریز، اردبیل، سراب، زنجان، قزوین، تهران، سمنان، کاشان، اردستان، نجف آباد ، اصفهان، چال شتر ، یزد، مهریز، ابرکو، بوانات، شیراز، فسا، جهرم، همدان، کرمانشاه، کرند، بروجرد، بجنورد، مشهد، نیشابور، کرمان بود. در حال حاضر این هنر فقط در چالشتر (7 کیلومتری شهرکرد و کرند) از رونق نسبی برخوردار است(2)

* انواع قفل

قفل ها به طور کلی به دو دسته تصویری و هندسی تقسیم می شوند و این هنر از دوره ساسانی در ایران رواج داشته است و جنبه آیینی آن بعد از اسلا م بخصوص در دوره صفویه به اوج رسیده و صنعتگران هنرمند ایرانی این هنر و صنعت را فرا گرفته اند.در آن دوران قفل علاوه بر خصوصیت امنیتی، کاربرد سمبولیک نیز داشت و ظهور قفل فولادی در زمان صفویه تحول عظیمی را در این صنعت بوجود آورد.

قفل‌هااز لحاظ ساختار کاربردی به سه دسته 1- قفل رمزی 2- قفل کلیدی 3-قفل طلسمی(3) تقسیم می‌گردید.

قفل‌هایی که بدون کلید باز و بسته می شوند به قفل‌های رمزی مشهورند. این قفل‌ها مرکب از چند حلقه عریض متحرک است که درهر حلقه حرف یا حروفی نوشته شده و درهنگام بازکردن قفل درکنارهم قرارمی گیرند

قفل کلیدی نیز به قفل هایی می گویند که با کمک کلید باز و بسته می شود این قفل ها در انواع مختلفی چون قفل فنر خاردار، قفل فنر خمیده و قفل فنر پیچ دار قابل مشاهده اند(4)

قفلی طلسمی هم از نمونه هایی است که انتقال آن نوعی ایمنی و اتکا به صاحب قفل و دور شدن آن از چشم بدخواهان می بخشید ومهمترین نوع آن موسوم به نظر قربانی بود. این قفل ها شبیه به گردنبند و یا آویز و به همان صورت گردنبندهای طلسمی ساخته می‌شد. درآن زمان مادران این قفل‌ها را به قنداق و یا کلاه نوزاد و یا بر گردن و لباس کودک خویش می‌آویختند تا در حقیقت او را از چشم بد مصون دارند. با این کار خود و کودکشان را برشیاطین، اجنه، حسودان و بخیلان می بستند (قفل می کردند) تا از شر بلایای آن‌ها ایمن باشند(5)

البته علاوه بر انواع قفلهای مذکور انواع قفلهای نمادین نیز وجود داشته که دارای معانی اسطوره ای بودند مثل انواع قفلها با شکل حیوانات( شیر /گاو گاسب /آهو /گراز /بز کوهی )، اشکال اساطیری (چلیپا ) وموجودات اساطیری .

** منابع:

1.اسماعیل پور، ابوالقاسم/ اسطوره و مفاهیم نمادین /انتشارات صدا و سیما/ چاپ اول سال1377 / ص18 تا ص20

2.یاوری، حسین/ فلز کاری/ انتشارات سوره مهر/چاپ اول سال1380 /ص133 و 134

3. همان/ص134

4. همان/ص134

5. تناولی، پرویز/ طلسم گرافیک سنتی ایران/انتشارات بن گاه/چاپ اول 1385/ص83

لطفا خودتان را معرفی کنید:

حسن کوکبی متولد سال 1333 قزوین .نام پدر : محمود کوکبی قفل ساز /پدر بزرگ :ابراهیم کوکبی قفل ساز /جد: حاج تقی قفل ساز کوکبی معروف به اوستا تقی قفل ساز

*از چه سنی به رشته قفل‌سازی روی آوردید ؟

از بچگی در کارگاه پدر مشغول بودم وبه علت اینکه شغل پدر بابایی ما قفل سازی بود ،مقوله ساخت قفل وباز کردن قفلهای منحصر بفرد، بزرگترین دغدغه خانوادگی ما بود . من هم از 7 سالگی در کارگاه پدر مشغول شدم و از همان زمان دم به فلز دادم .تا سن 14 سالگی طریقه ساخت قفل را یاد گرفتم ورسما شروع به ساخت آن کردم .

* آدرس کارگاههای خانوادگی را تا آنجایی که به یاد دارید می‌فرمایید؟

اولین کارگاهی که مشغول شدم در ابتدای سعدالسلطنه ،راسته وزیر وجنب مغازه خشکه پزی آقای بهشتیان بود از چه زمانی را نمیدانم ولی تا سال 1352 انجا بودیم .بعد از آنجا ،مغازه‌ای در نبش خیابان عبیدزاکان برخیابان شاه (امام خمینی )ابتیا کردیم وتا سال 1374 انجا مشغول بودیم از آن به بعد تا اکنون هم در خیابان ولیعصر مشغول هستیم .

* پس در اصل اساتید شما پدر وپدر بزرگتان بودند ؟

بله واستاد آنها هم جدم حاج تقی قفل ساز.

* تنها حرفه ای که به آن اشتغال دارید قفل‌سازی است وتنها از این راه امرار معاش می کنید ؟

بله همانطور که گفتم تنها شغل من و پدر بابایی ما قفل‌سازی است .البته در کنار آن به کشاورزی در باغ خودمان هم مشغول هستم وکمی پرورش مختصر گل وگیاه .البته این را هم بگویم که امروزه با هجوم قفل‌های صنعتی، بازار ساخت قفل‌های سنتی راکد است و قفل‌های دست‌‍‌ساز صرفا برای کلکسیون‌ها و موزه‌هاست . بنده‌ام برای بازار وامرار معاش به ساختن قفل‌های صنعتی وکاربردی در زمان فعلی مشغولم ولی دغدغه و فکر وذهنم در ساختن قفل‌های سنتی وابتکاری خودم است .

* چند سال است که ازدواج کردید ؟چند فرزند دارید وانها به چه کاری مشغولند ؟ وخانواده با هنر شما چگونه برخورد میکنند ؟

من سال 1354 ازدواج کردم وحاصل این ازدواج 3 فرزند پسر است که هرسه تحصیلات دانشگاهی در مقطع لیسانس دارند و پسر دومم به همین حرفه مشغول است . البته این را بگویم که وقتی سرگرم ساختن قفلهای ابتکاریم می‌شوم اصلا متوجه گذشت زمان نیستم واین برای من بسیار لذت‌بخش است ومرا در عالم خیال و تفکر غرق می‌کند وبعد آز آن آرامشی وصف نشدنی دارم ولی از طرف دیگر باید قبول کنم که تحمل این زمان برای خانواده‌ام سخت است .ولی همیشه خانواده وبه خصوص همسرم به خواسته من احترام گذاشتند و صبوری کردند والبته که تشویقم هم کردند .(لبخند می زند )

* چرا این حرفه را آموزش نمی‌دهید ؟

این رشته فن‌های مشکل و زیادی دارد که یک کارآموز باید یاد بگیرد. یک نفر باید چند سال بیاید پیش ما کار کند تا تمام آن را آموزش ببیند. این دوره زمانه هم همه کارهای زود بازده را می‌پسندند. حوصله یادگیری بلند مدت ندارند. ضمن اینکه بعد از سپری کردن این زمان بازار کار سودآوری هم در انتظار آنها نیست ودرآمدی از این هنر عاید انها نمی‌شود .البته پسرهای من به این حرفه آشنایی کامل دارند و از کودکی شاهد کارهای من بوده اند .

* اگر بخواهید آثارتان را طبقه بندی کنید چگونه اینکار را می‌کنید ؟

کارهای من به دو دسته کلی تقسیم می‌شوند:

1-آثاری با الگوی قفلهای قدیمی

2-آثار کاملا منحصر بفر وبدیع که مخصوص خودم است ودر هیچ‌جا دیده نمی‌شود .و البته بیشتر آثارم در دسته دوم قرار می گیرند .

* ویژگی منحصر بفرد آثارتان چیست ؟

طراحی این قفلها با خودم است ودقیقا در هنگام ساخت آنرا طراحی می کنم که بیشتر شامل اشکال حیوانات و به صورت مختصر (انتزاعی ) است البته تا اینجای کار را هم قدما انجام داده‌اند .اما تفاوت طرح های من با قدما در نحوه حجم دادن به این اشکال است . برای درآوردن حجم صورت حیوانات ازترکیب سطوح ساده هندسی استفاده می‌شود و حجم صورت به صورت کامل ایجاد می شود . در نحوه ساخت کلید وقفل آنها هم رموز شخصی خودم را دارم .

* در مورد اندازه آثار وجنس انها توضیح میفرمایید ؟

قفلها را در اندازه های مختلف از 7 میلیمتر تا 70 سانتی‌متر ساخته‌ام . جنس انها هم از فلزات مختلف وترکیب آنها مثل برنج و اهن و.... است .

* چرا تا به حال آثارتان را معرفی نکردید و تبلیغاتی در این زمینه نداشته‌اید ؟

من برای تبلیغ و اسم ورسم کار نمی‌‎کنم .قصدم تقویت این هنردر شهرمان است وبس . حالا هم که راضی شدم با شما صحبت کنم وشما کارهایم را ببینید فقط این است که فکر میکنم سطح کارهایم به جایی رسیده که بتوانم آنرا مطرح کنم واین هنر اصیل را ازین خاموشی در این شهر نجات دهم .

* مشتریان شما چه کسانی هستند ؟

اکثرا کلکسیون‌دارهای خارجی وهنرمندان نخبه.توریستها هم جز مشتریان هستند ولی دغدغه من اصلا فروش آثارم نیست .مشتریان بسیار خوب با قیمتهای باورنکردنی داشتم ولی حاضر به فروش نمی‌شوم .این هنر در این شهر محجور مانده واسم قزوین از چند دهه اخیر در باب این هنر کلا پاک شده وتمام سعی من این است که دوباره اسم قزوین را زنده کنم واین را ثابت کنم که هیچ چیزی از قفل چالشتر واصفهان کم ندارد که هیچ ،خیلی بدیع‌تر وقوی‌تر از آنها هم هست .قصد دارم مجموعه‌ای تهیه کنم که این ادعا را ثابت کنم . میدانم که خریدارانی که از بنده تقاضای فروش دارن کارمان را با چند برابر قیمت به کلکسیونرهای خارجی خواهند فروخت واین آخر بی‌انصافی است .این کارها را دولت باید سامان دهد. وظیفه ما ساخت اثر هنری است درباره فروش آن نه تخصص داریم ونه موقعیت وامکانات. تازه اگر ما به فکر معاش نبودیم می‌توانستیم تنها به طرح‌های جدید وابداعاتمان بپردازیم .با این حال هم من از تکراری سازی بدم می آید وهمیشه دنبال ساختن اثرهای جدیدم.

* در نمایشگاههای دوره‌ای هنری شرکت نمی‌کنید؟

شرکت در نمایشگاههای ایران اغلب باعث دزدیده شدن ایده وطرح کارمان می‌شود. طرح مارا برمی‌دارند وبه شکل خیلی ضعیفی روی مثلا چوب پیاده می‌کنند. ترجیح می‌دهم در خلوت خودم کار کنم .

* کلام آخر هدف اصلیتان از ساخت آثارتان چیست ؟

در تمام کارهایی که انجام می‌دهم ، چه در کشاورزی وپرورش‌گل وچه در قفل‌سازی فقط یک موضوع بیشترین اهمیت را دارد و آن هم اینکه در زمان کار غرق در تفکر وتخیل می‌شوم و آرامش بعد از تمام شدن کارهایم یک دنیا ارزشمند است .

* از دولت و به خصوص میراث فرهنگی چه انتظاری دارید؟

از هیچ‌کس وهیچ ارگانی هیچ انتظاری ندارم نه مادی و نه معنوی .نه در انتظار تجلیلم ونه در انتظار وام و کارگاه رایگان .فقط مهمترین درخواستی که دارم این است که نگذارند این هنر شهر در مقایسه با شهرهای دیگر از بین برود وثابت کنند که قزوین از شهرهای اصلی ساخت قفلهای سنتی بوده وهیچ کم از چالشتر واصفهان و لرستان ندارد .حالا این مسئله را چگونه می‌توانند ثابت کنند در تخصص آنهاست .من به نوبه خودم و با کارهایم این را ثابت کردم وحالا میراث‌فرهنگی باید این مطلب را در کل کشور جا بیاندازد .البته منظور من اصلا معرفی شخص من نیست .معرفی شهرمان است .

شایان ذکر است پس از این گفتگو و مشاهده آثار هنری این هنرمند پیشکسوت و قدمت بیش از 150 ساله این حرفه در خانواده کوکبی ، توانستیم مقدمات ثبت معنوی"قفل سازی سنتی قزوین " را فراهم آورده و به تنها خواسته استاد کوکبی جامه عمل بپوشانیم .

با اندکی اضافات و تلخیص برگرفته از پایگاه خبری صدای قزوین، تاریخ انتشار: پنجشنبه 27 خرداد 1395، کدخبر: 29692 ، www.sedayeqazvin.ir