شعارسال: اذان از نظر لغوی به معنی «آگاه کردن»، «آگاهانیدن» و «خبر به گوش رساندن» است. در دین اسلام، ندایی است برای اعلام وقت نماز با الفاظ مخصوص. در عربستان پیش از اسلام به ندا دادن و جمع کردن مردم برای خبر‌ها و کار‌های مهم، گفته می‌شده است. از آنجا که نماز‌های روزانهٔ مسلمانان در ساعات مشخصی ادا می‌شوند (اوقات شرعی) و به یاد داشتن زمان دقیق داخل شدن به وقت نماز کار آسانی نیست، در محله‌ها و شهر‌های مختلف گفتن اذان با صدای بلند در مسجد‌ها رواج یافته است.
در بیشتر کتاب‌های حدیثی و تاریخی شیعه و اهل‌سنّت که در زمینة سیره و تاریخ پیامبر اکرم نگارش یافته، بابی تحت عنوان «بَدْءُ الأذان» یعنی آغاز اذان آمده و تشریع اذان را در سال اول هجرت دانسته اند. در نوعی جمع بندی، روایاتی که در این موضوع وارد شده به سه گروه قابل تقسیم است (در دو دسته کلی شامل منشا وحی داشتن اذان و رویای صادقه بودن اذان که توسط صحابه دیده شده است):

الف) روایاتی که شب معراجِ پیامبر را شبی دانسته اند که اذان توسط فرشتة وحی به آن حضرت یاد داده شد و پیامبر (ص) نیز آن را به بلال آموزش داد از جمله:

۱. امام باقر ـ علیه‌السّلام ـ فرمود: در شب معراج پیامبر هنگامی که آن حضرت در مقابل بیت‌المعمور رسیدند و وقت نماز شد، جبرئیل اذان و اقامه گفت، رسول‌خدا جلو ایستاد، فرشتگان و پیامبران پشت سر آن حضرت به نماز ایستادند.
۲. در احادیث اهل‌سنّت چنین آمده است: در معراج پیامبر، خداوند متعال اذان را به او وحی فرمود. بعد از معراج، پیامبر آن را به بلال یاد داد.

ب) روایاتی که می‌گوید:جبرئیل اذان را بر پیامبر نازل فرمود و با دستور پیامبر (ص) امیرالمؤمنین آن را به بلال تعلیم داد. از جمله آنکه: امام صادق ـ علیه‌السّلام ـ فرمود: زمانی که جبرئیل اذان را بر پیامبر فرود آورد، سر آن حضرت در دامن علی بود، جبرئیل اذان و اقامه گفت، آنگاه که رسول خدا بیدار شد، فرمود یا علی شنیدی؟ عرض کرد: بله. فرمود: حفظ کردی؟ عرض کرد: بله. فرمود: بلال را صدا بزن و اذان را به او یاد بده. علی بلال را صدا زد و اذان را به وی تعلیم داد.

ج) دسته سوم روایاتی است که تشریع و آغاز اذان را به رؤیای عبدالله بن زید انصاری و تأیید حقّانیّت آن رویا از سوی رسول خدا (ص) نسبت داده اند از جمله آنکه روزی مسلمانان برای اعلام وقت نماز پیشنهاداتی را در محضر پیامبر ارائه دادند، ولی هیچ‌کدام مورد تأیید آن حضرت قرار نگرفت. (کیفیّت) اذان در خواب به عبدالله بن زید اعلام شد و زید آنرا به پیامبر (ص) اطلاع داد. آن‌گاه پیامبر به بلال دستور داد تا طبق نظر عبدالله بن زید اذان بگوید.
بعضی از اهل‌سنّت در ذیل این حدیث آورده‌اند که همانند این خواب را چهار یا هفده نفر از اصحاب پیامبر دیده بودند. هرچند بنظر می‌رسد که این مطلب با مقام و جایگاه پیامبر اکرم منافات داشته چرا که تنها آن حضرت مأمور دریافت و ابلاغ احکام بود نه اصحاب وی، ضمن آنکه بخاری و مسلم از آن رو که این احادیث را صحیح نمی‌دانند در کتب خود نیاورده‌اند. همچنین احادیثی هم از طریق اهل‌بیت در ردّ روایت مربوط به منشا اذان از طریق رؤیای عبدالله بن زید وارد شده است، از جمله:
۱. از امام حسین سؤال شد، عامّه می‌گویند که علت اذان، خوابی است که عبدالله بن زید دید و به رسول خدا خبر داد، آن‌گاه پیامبر دستور اذان را صادر فرمود. امام حسین در رد این مورد، فرمود: وحی بر پیامبرتان نازل می‌شود و شما می‌پندارید که اذان را از عبدالله بن زید گرفته است و حال آن‌که اذان سیمای دین شماست، سپس فرمود: از پدرم علی بن أبی‌طالب شنیدم که فرمود: در معراج خداوند فرشته‌ای را فرستاد، آن فرشته اذان و اقامه گفت، جبرئیل به رسول خدا گفت:‌ای محمّد این‌گونه برای نماز اذان بگو.
۲. عبدالصمد بن بشیر روایت کرده است: در حضور حضرت صادق دربارة آغاز اذان صحبت شد، شخصی گفت: مردی از انصار چگونگی اذان را در خواب دید و آن را برای رسول خدا تعریف کرد، رسول خدا هم دستور داد تا اذان را به بلال تعلیم دهد. امام صادق فرمود: دروغ می‌گویند، همانا پیامبر در سایه کعبه خوابیده بود، جبرئیل بر آن حضرت نازل شد در حالی که کاسه‌ای از آب بهشت به همراه داشت، رسول خدا را بیدار کرد و گفت با آن آب غسل کند. جبرئیل پیامبر را به آسمان‌ها برد و در آن‌جا جبرئیل اذان را جمله به جمله گفت تا به آخر رسید. فرشتگان و پیامبران بعد از اذان و اقامة جبرئیل به پیامبر اقتدا کردند. این است نحوة شروع اذان.

در واقع اخباری که منشأ اذان را وحی نمی‌دانند، در سه روایت اصلی، قابل بازگو کردن هستند:

گزارش سنن أبی داوود: عبّاد بن موسی خُتَلی و زیاد بن ایوب، برای ما حدیث کردند ـ هر چند حدیث عبّاد، کامل‌تر است ـ که: حدیث کرد ما را هشیم از ابو بشر. زیاد گفت: خبر داد ما را ابو بشر از ابو عمیر بن اَ نَس از عمو‌های انصاری اش که: پیامبر (ص) در این اندیشه بود که چگونه مردم را برای نماز، جمع کند؟ بعضی گفتند: در موقع فرا رسیدن نماز، پرچمی نصب کن و مردم، وقتی آن را دیدند، به یکدیگر خبر می‌دهند [که وقت نماز شده است]؛ امّا پیامبر (ص) این پیشنهاد را نپسندید. عدّه‌ای گفتند: شیپور بزنید. زیاد گفت: شیپور یهود [ مقصودشان بود]. پیامبر (ص) این را هم نپسندید و فرمود: «این، روش یهود است». نواختن ناقوس را پیشنهاد کردند. فرمود: «این، کار نصاراست». عبد اللّه بن زید بن عبد ربّه، در حالی رفت که دل مشغولی پیامبر خدا (ص)، ذهن او را نیز مشغول کرده بود. در عالم خواب، اذان به او نشان داده شد. صبح، وی نزد پیامبر خدا (ص) رفت و به ایشان خبر داد و گفت:‌ای پیامبر خدا! من بین خواب و بیداری بودم که کسی نزد من آمد و اذان را به من نشان داد. عمر بن خطّاب، پیش از او، اذان را در خواب دیده بود؛ امّا بیست روز، آن را پنهان نگه داشت و سپس، پیامبر (ص) را آگاه ساخت. پیامبر (ص) فرمود: «چرا به من خبر ندادی؟». گفت: قبل از من، عبد اللّه بن زید، خبرش را داد و من، دیگر شرم کردم. پیامبر خدا (ص) فرمود: «ای بلال! برخیز و ببین که عبد اللّه بن زید، به تو چه فرمان می‌دهد، همان کار را بکن». پس بلال، اذان گفت. ابو بشر می‌گوید: ابو عمیر به من خبر داد که انصار می‌گویند که اگر در آن روز، عبد اللّه بن زید بیمار نبود، حتما پیامبر خدا (ص) او را مؤذّن قرار می‌داد.

گزارش سنن ابن ماجة: ابو عبید محمّد بن عبید بن میمون مدنی، آورده است که: حدیث کرد ما را محمّد بن سلمه حرّانی، حدیث کرد ما را محمّد بن اسحاق، حدیث کرد ما را محمّد بن ابراهیم تیمی از محمّد بن عبد اللّه بن زید از پدرش که: پیامبر خدا (ص) دستور داد که شیپور و ناقوسی بسازند. عبد اللّه بن زید، خوابی دید. او گفت: مردی را دیدم که دو جامه سبزرنگ پوشیده بود و ناقوسی با خود داشت. به او گفتم:‌ای بنده خدا! ناقوس را می‌فروشی؟ گفت: با آن، چه می‌کنی؟ گفتم: با آن به نماز، فرا می‌خوانم. گفت: آیا تو را به چیزی بهتر، راه نمایی نکنم؟ گفتم: آن چیست؟ گفت: می‌گویی: «اللّه اکبر، اللّه اکبر...».

** گزارش دیگر از سنن ابن ماجة: محمّد بن خالد بن عبد اللّه واسطی، آورده است که: حدیث کرد ما را پدرم، از عبد الرحمان بن اسحاق از زهری از سالم از پدرش که: پیامبر (ص) با مردم در باره چیزی که آن‌ها را به نماز فرا خوانَد، مشورت کرد. آنان، شیپور را پیشنهاد کردند؛ امّا پیامبر (ص) آن را نپسندید، چون برای یهود بود. ناقوس را پیشنهاد دادند. آن را نیز سبب این که برای نصارا بود، نپسندید. در همان شب، مردی از انصار به نام عبد اللّه بن زید و نیز عمر بن خطّاب، اذان را در خواب دیدند. مرد انصاری، شبانه نزد پیامبر خدا (ص) رفت [و خواب خود را برای ایشان، باز گفت]. پیامبر خدا (ص) به بلال دستور داد که به آن [جملاتی که در خواب دیده شده بود]، اذان بگوید. زهری می‌گوید: بلال، در اذان نماز صبح، این جمله را افزود: «الصلاة خیرٌ من النوم؛ نماز، از خواب بهتر است» و پیامبر خدا (ص) آن را تأیید کرد.

اذان در سایر ادیان:
در تمام ادیان الهی دستور العمل‌های بندگی و عبادت خداوند، که به آن‌ها احکام یا شرعیّات گفته می‌شود وجود دارد، هر چند از حیث کیفیّت و کمیّت متفاوت بوده و از جمله آن احکام، اذان، نماز و روزه است که از قوانین شرعی ادیان الهی محسوب می‌شوند.
مسیحیان برای اقامه نماز و نیایش شروطی را قائل نیستند، صبحگاه به اقامه نماز و نیایش می‌پردازند، شامگاه نیز قبل از آن که به رختخواب بروند، به اقامه نماز می‌پردازند و در نماز به سپاس گزاری و شکر الهی راجع به نعمت‌های آن روز می‌پردازند و نیز به استغفار از گناهان آن روز می‌پردازند. مسیحیان در روزه‌های یکشنبه و برخى، روز شنبه در کلیسا جمع می‌شوند و دعا‌هایی از کتاب زبور، مزامیر و پولس رامی خوانند. مردمان معمولی بر خلاف راهبان مسیحی، فقط به دو نماز صبحگاه و شامگاه می‌پردازند و بقیه ساعات روز را به کار و تلاش مشغول هستند؛ اما راهبان مسیحی که در دیر و کلیسا زندگی می‌کنند، به نماز‌های هفت‌گانه و گاه بیش‌تر می‌پردازند.
یهودیان قبل از نماز، اذان خاص خود را دارند که با صدای بلند قرائت می‌شود. نماز در دینِ یهود یا تِفیلا و در جمع تِفیلیم یا تِفیلوت، به نماز و نیایش روزانهٔ یهودیان گفته می‌شود. توضیحات دقیق در این خصوص را می‌توان در سیدور یا بخش‌های میشنا کتب سنتی دعای یهودیان جست. یهودیان معمولاً در هر روز سه نماز می‌خوانند و در روز شبات و سایر روز‌های مقدس، فرقه‌های ارتدکس و محافظه‌کار یک نماز اضافی، به نام موساف می‌خوانند. نماز پنجمی هم به نام نئیلا وجود دارد که اکنون تنها در روز یوم کیپور، دهمین روز از ماه تیشری که واقع در اوایل پاییز است خوانده می‌شود. می‌توان نماز را فرادا یا به جماعت یا به همراه منیان خواند. مثل نماز در اسلام، در یهودیت هم نماز جماعت ارجح و بلندمرتبه است و بخش‌هایی هم دارد که جز در جماعت اجرا نمی‌شود. اکثر مراسم آیینی در یهودیت با یک ملودی سنتی به نام نیگون به حالت آوازی قرائت می‌شود. در هر کنیسه، سکویی کم ارتفاع وجود دارد که حذان بر فراز آن این مناجات را رهبری می‌کند.

پایگاه تحلیلی خبری شعار سال، برگرفته از منابع گوناگون