شعارسال: کتاب «آستانه تجدد: در شرح تنبیه‌الأمه و تنزیه‌الملّه» نوشته زنده‌یاد دکتر داود فیرحی اثری تحلیلی و تاریخی درباره یکی از مهم‌ترین متفکران دوران مشروطه، میرزا محمدحسین نائینی و بازخوانی دوباره نقش او در شکل‌گیری اندیشه سیاسی مدرن در سنت فقهی شیعه است.

 فیرحی در این کتاب می‌کوشد با بهره‌گیری از رویکردی تلفیقی در فلسفه سیاسی، تاریخ اندیشه و جامعه‌شناسی دین، نشان دهد چگونه نائینی در میانه بحران سنت و مدرنیته، از دل مفاهیم فقهی و درون دستگاه اجتهاد، به نظریه‌ای از دولت محدود، قانون‌مند و پاسخگو دست یافته است. به باور فیرحی، تنبیه‌الأمه و تنزیه‌الملّه صرفاً یک رساله فقهی نیست، این متن در آستانه تجدد ایستاده است. یعنی درست در جایی میان وفاداری به شریعت و ضرورت پذیرش نهاد‌های مدرن قرار می‌گیرد. نویسنده از همین منظر، نائینی را اولین نظریه‌پرداز جدی در فقه سیاسی جدید ایران می‌داند که توانست از درون سنت فقهی، مفاهیمی همچون آزادی، برابری، شورا و قانون را بازتولید کند و به آنها معنایی اسلامی ببخشد. فیرحی در پاسخ به چرایی انتخاب عنوان کتاب می‌گوید: ««این شرح را آستانه تجدد نامیدم، چون نائینی اولین فقیهی است که از تجدد سیاسی سخن گفت و از آن‌سو ما هنوز در آستانه تجدد مانده‌ایم و از آن عبور نکرده‌ایم. واقعیت این است که مسأله نائینی یعنی نسبت دین و دموکراسی هنوز مسأله جامعه ماست.»

کتاب در سه بخش عمده سامان یافته است. در بخش اول، فیرحی زمینه‌های تاریخی و اجتماعی اندیشه نائینی را بررسی می‌کند. از نظر او انقلاب مشروطه جنبشی سیاسی و همزمان حادثه‌ای معرفتی بود که فقه شیعه را وارد مرحله‌ای تازه کرد. در این دوران بحران مشروعیت حکومت قاجار، گسترش استبداد و ظهور اندیشه‌های جدید سیاسی، علما را با پرسشی بنیادین روبه‌رو کرد. آیا می‌توان از دل شریعت نظریه‌ای برای تحدید قدرت استخراج کرد؟ پاسخ نائینی به این پرسش، بنیان فقه مشروطه را شکل داد.

در بخش دوم، نویسنده به تحلیل نظریه نائینی درباره دولت و قانون می‌پردازد. فیرحی توضیح می‌دهد نائینی از «سلطنت» در واقع معنای مدرن «حکومت» را اراده می‌کرد. حکومتی که مبتنی بر قانون اساسی، شورا و رضایت عمومی است. در این نظام قدرت نه ملک شخصی حاکم بلکه امانتی است که از سوی مردم واگذار می‌شود.

بخش سوم کتاب به نسبت میان شریعت و تجدد اختصاص دارد. فیرحی در اینجا نشان می‌دهد نائینی از یک‌سو به اصول فقهی، چون شورا، عدالت، امر به معروف و نهی از منکر و امانت تکیه دارد و از سوی دیگر می‌کوشد این مفاهیم را با مفاهیم مدرن سیاست، همچون قانون، نظارت و آزادی سیاسی، هم‌ساز کند. در نگاه نویسنده نائینی به‌جای نفی مدرنیته، در پی «اسلامی‌سازی تجدد» است. او تلاش دارد روح عدالت‌خواه و اخلاقی اسلام را با نهاد‌های مدرن حکومت پیوند زند. فیرحی، اهمیت نائینی را در زمانه‌ای که بخش بزرگی از روحانیت یا به دفاع از استبداد دینی برخاسته بودند یا سیاست را بی‌اعتبار می‌دانستند، ویژه ارزیابی می‌کند. او از درون فقه برای تحدید قدرت و دفاع از آزادی استدلال کرد. به همین دلیل فیرحی او را «فقیه عقل‌گرا» می‌نامد که هم به نصوص دینی وفادار است و هم عقل جمعی را منبعی برای اجتهاد می‌داند. در دستگاه فکری نائینی، «آزادی» و «شورا» مفاهیمی وارداتی نیستند و استمرار عقلانیت اسلامی در قالبی نو به شمار می‌روند.

فیرحی همچنین به وجوه دراماتیک زندگی فکری نائینی می‌پردازد و از انزوای او پس از شکست مشروطه و حملات مخالفان تا بازگشتش به صحنه فقهی در نجف مطالبی می‌آورد. نائینی در نظر فیرحی میانه کشاکش دو جهان سنت فقهی و دنیای جدید ایستاده و کوشیده میان آنها مصالحه‌ای نظری برقرار کند. نویسنده «آستانه تجدد» در پایان نتیجه می‌گیرد که پروژه نائینی تلاشی ناکام، اما بنیانگذارانه است. زیرا اگرچه در عمل با فروپاشی نهضت مشروطه روبه‌رو شد، اما در سطح اندیشه راهی گشود که فقه سیاسی شیعه را از قالب‌های کهن به قلمرو پرسش‌های مدرن کشاند. او با مفاهیم بومی شریعت، نظریه‌ای از حکومت قانون و مشارکت سیاسی طرح کرد که می‌تواند همچنان الهام‌بخش گفت‌و‌گو میان دین و تجدد باشد. فیرحی در این پژوهش تنها به معرفی اندیشه‌های نائینی اکتفا نمی‌کند، او نشان می‌دهد چگونه فقه شیعه در نقطه عطف تاریخ ایران، توانست به زبان آزادی و قانون سخن بگوید و دروازه ورود به تجدد را از دل سنت خود بگشاید. کتاب در آستانه تجدد در واقع شرحی تحلیلی و تاریخی است که با زبانی آکادمیک و در عین حال دینی، میراث فکری نائینی را از حاشیه حوزه به متن علوم سیاسی می‌آورد.

با اندکی اضافات و تلخیص برگرفته از ایران آنلاین، 6آبان1404، 126931، inn.ir