شعارسال: بسیاری از جوامع روستایی با چالش‌هایی ازجمله کشاورزی تک‌کشتی، خشک‌سالی و کاهش بارش‌ها، چرای مفرط مراتع، از بین رفتن پوشش‌های جنگلی، مهاجرت و غیره مواجه هستند که همزمان، هم منافع اقتصادی، اجتماعی و محیط‌زیستی آنان را به خطر می‌اندازد و هم عامل تشدید نگرانی در خصوص امنیت غذایی، رشد حاشیه‌نشینی، بیکاری و فقر در جوامع روستایی و شهری و غیره خواهند بود.

مدیریت این چالش‌ها نیازمند تغییرات مناسب در زیرساخت‌ها و فرآیندها است. روستای اگرواکولوژیک به‌عنوان یک مدل توسعه‌ای، مستلزم ایجاد سیستم‌های یکپارچه تولید غذا بر اساس اصول اکولوژیکی است. مدیریت منابع محیط‌زیستی و سازمان‌دهی صحیح جامعه، پایه و اساس توسعه روستای اگرواکولوژیک را تشکیل می‌دهند. استراتژی توسعه روستای اگرواکولوژیک (Agro-Ecological Village یا AEV) به‌طور قابل‌توجهی تولیدات کشاورزی، سلامت و درآمد جوامع محلی را بهبود می‌بخشد و یک‌راه مؤثر و کم‌هزینه برای دستیابی به اهداف توسعه‌ای است؛ بنابراین پیاده‌سازی مدل روستای اگرواکولوژیک نیازمند اجرای مراحل پنج‌گانه شامل شناسایی جامعه، به‌کارگیری و تقویت سازمان‌های اجتماعی، برنامه‌ریزی آموزشی و کشاورزی، پیاده‌سازی سطح مقدماتی و پایش مدل است. همچنین لازم است در اجرای مدل توسعه روستای اگرواکولوژیک به اهدافی مانند ایجاد ظرفیت در سازمان‌های دولتی و غیردولتی در سطح ملی و محلی، توسعه مشارکت محلی و منطقه‌ای در فرایند توسعه روستای اگرواکولوژیک و آموزش جامعه محلی از طرق مختلف توجه شود.

بررسی جمعیت روستایی ایران نشان می‌دهد که جمعیت ساکن در روستاها از 29 درصد در سال 1390 به 9/25 درصد در سال 1395 رسیده است (مرکز آمار ایران). خالی شدن روستاها از سکنه و مهاجرت روستائیان به شهرها علاوه بر ایجاد مشکلات عدیده اجتماعی، اقتصادی و سیاسی، امنیت غذایی کشور را نیز دچار مشکل می‌کند. در همین راستا، تعدیل و اصلاح مشکلات به وجود آمده نیازمند تغییرات مناسب در زیرساخت‌ها و فرآیندها است؛ بنابراین استراتژی‌هایی به‌منظور پاسخگویی به مشکلات کشاورزان خرده‌پا در کشورهای درحال‌توسعه موردنیاز است. این استراتژی‌ها باید افزایش کیفیت مواد غذایی، بهداشت، تغذیه، آموزش، افزایش درآمد و کاهش فشار به منابع طبیعی را در برداشته باشند تا بتوانند جوامع روستایی را از منافع اقتصادی، اجتماعی و محیط‌زیستی خود بهره‌مند سازند. به همین منظور افراد و سازمان‌ها با آگاهی از شرایط محلی و سازمان‌دهی مؤثر باید بتوانند جوامعی متعهد، انعطاف‌پذیر و توانمندی را ایجاد کنند. به‌عنوان‌مثال در کشور اتریش به‌منظور توسعه بخش روستایی، اقداماتی از قبیل تمرکززدایی و تأکید بر نقش دهداران، تأکید بر توسعه اجتماعی، توسعه آموزش‌وپرورش، ایجاد ثبات در اقتصاد و غیره به مرحله اجرا گذاشته‌شده است (معاونت توسعه روستایی و مناطق محروم ریاست جمهوری، 1391). بنابراین یک استراتژی جامع در این زمینه، ایجاد مدل‌های پایدار توسعه روستایی است تا به‌طور همزمان اهداف محیط‌زیستی، اجتماعی و اقتصادی پیگیری شود.

مدل روستای اگرواکولوژیک (Agro-Ecological Village Model) در سال 1999، به‌عنوان یک رویکرد مشارکتی برای توسعه پایدار محیط‌زیستی توسط یک سازمان بین‌المللی تحقیقات و توسعه کانادایی (REAP-Canada) همراه با همکاران فیلیپینی ایجاد شد که به‌طور همزمان به نیازهای اجتماعی، محیط‌زیستی و اقتصادی جوامع می‌پردازد (Claudia and Roger, 2006). رویکرد روستای اگرواکولوژیک، از منطق یکپارچه‌سازی کشاورزی مشارکتی پیروی می‌کند؛ این مدل سال‌ها در کشور فیلیپین به‌منظور توسعه روستایی مورداستفاده قرارگرفته است. مدل روستای اگرواکولوژیک بر روی برنامه‌ریزی مشارکتی، آموزش، تحقیق و ارزیابی در مزرعه به‌طور کامل تأکید می‌کند تا ظرفیت و پیاده‌سازی سیستم‌های زراعی و مدیریت زراعی را توسعه دهد؛ و اهداف دوگانه کاهش فقر (به‌عنوان‌مثال از طریق اگروتوریسم) و توسعه محیط‌زیستی را با توجه به سهولت پذیرش و تکرار آن در جوامع درحال‌توسعه پیاده ‌کند.

مدل روستای اگرواکولوژیک

روستای اگرواکولوژیک مستلزم ایجاد سیستم‌های یکپارچه تولید غذا بر اساس اصول اکولوژیکی است. مدیریت منابع محیط‌زیستی و سازمان‌دهی صحیح جامعه، پایه و اساس توسعه روستای اگرواکولوژیک را تشکیل می‌دهند. استراتژی توسعه روستای اگرواکولوژیک به‌طور قابل‌توجهی تولید کشاورزی، سلامت و درآمد را بهبود می‌بخشد و یک ‌راهکار مؤثر و کم‌هزینه برای دستیابی به اهداف توسعه‌ای از قبیل; افزایش امنیت غذایی و کاهش مخاطرات اجتماعی، اقتصادی و سیاسی است. این مدل شامل ورود مشارکتی جامعه در هر مرحله است و فعالیت‌ها به‌صورت تضمینی انعطاف‌پذیر هستند، به‌طوری‌که با منافع و فرصت‌ها در هر جامعه پیوند می‌خورند. اجرای این رویکرد، درک جامعه از فرایندهای محیط‌زیستی را که شامل موارد ذیل است بهبود می‌بخشد (Claudia and Roger, 2006):

برای جوامع کشاورز امنیت غذایی، افزایش سطوح درآمد و بهبود تغذیه فراهم می‌کند؛

امکان مشارکت فعال‌تر برای مردان و زنان در مزارع و اقتصادهای محلی؛

افزایش فرصت‌های درآمدزایی در جوامع روستایی؛

مشارکت پویای زنان در فعالیت‌های کشاورزی و بازاریابی؛

کاهش فرسایش خاک و اطمینان از ظرفیت تولید بلندمدت زمین برای تولید مواد غذایی؛

بهبود کیفیت و کمیت آب سطحی و زیرزمینی؛

استفاده حداقلی از آفت‌کش‌ها و کودهای مصنوعی؛

کاهش مخاطرات حوزه سلامت برای تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان مواد غذایی؛

کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای؛

کمک به حفاظت و بازیابی تنوع زیستی.

روستای اگرواکولوژیک یک تکامل منطقی برای برنامه‌ریزی توسعه روستایی است. توسعه مدل روستایی اگرواکولوژیک می‌تواند با بهره‌گیری از کشاورزی اجتماعی و اصول آن، رویکردی جامع برای توسعه اجتماعی، محیط‌زیستی و اقتصادی جوامع فراهم ‌کند. در این میان ضروری است که گروه‌های روستایی به‌صورت مؤثر درگیر مراحل مشارکتی، جلسات آموزشی و شبکه‌های مشورتی برای بهبود مزارع خود بشوند. به‌طورکلی در اجرای مدل روستای اگرواکولوژیک پنج فعالیت اصلی (شکل 1) وجود دارد (www.reap-canada.com).

شکل 1: پنج فعالیت اصلی در توسعه روستای اگرواکولوژیک

ویژگی‌های روستای اگرواکولوژیک

روستای اگرواکولوژیک با بهره‌گیری از اصول اکولوژیک در فعالیت‌های کشاورزی، با روستاهایی که از شیوه‌های اکولوژیک بهره نمی‌برند تفاوت‌های بنیادینی دارد. استفاده از اصول اکولوژیکی در بخش‌های خاک‌ورزی، آبیاری، آموزش و غیره سبب توسعه محیط‌زیستی، اجتماعی و اقتصادی روستاها خواهد شد. به‌عنوان‌مثال در یک روستا که شیوه‌های متعارف کشاورزی در آن جریان دارد مدیریت آفات عموماً به‌وسیله آفت‌کش‌ها انجام می‌گیرد درصورتی‌که در روستای اگرواکولوژیک این مدیریت به‌وسیله روش‌های همچون مدیریت تلفیقی آفات (IPM) صورت می‌پذیرد؛ این کار سبب صرفه‌جویی‌های اقتصادی و همچنین تولید محصول سالم‌تر و درنهایت آسیب کمتر به محیط‌زیست می‌شود. در جدول (1) به برخی از تفاوت‌های موجود بین روستای متعارف و اگرواکولوژیک پرداخته‌شده است (Claudia and Roger, 2006).

پیاده‌سازی مدل توسعه روستای اگرواکولوژیک در ایران

بر اساس آخرین سرشماری نفوس و مسکن، ایران با داشتن بیش از 60 هزار روستا در اقلیم‌های متفاوت از پتانسیل بالایی برای بهره‌گیری از مدل توسعه روستای اگرواکولوژیک برخوردار است. بسیاری از روستاها در شرایط نامطلوب محیط‌زیستی، اقتصادی و اجتماعی به سر می‌برند به‌طوری‌که شاهد مهاجرت روستانشینان و خالی شدن روستاها از سکنه هستیم. این امر به‌نوبه خود تهدیدهای ازجمله عدم تأمین امنیت غذایی، مشکلات امنیتی و غیره را ایجاد می‌کند؛ بنابراین با بکار گیری مدل توسعه روستای اگرواکولوژیک در روستاهای مستعد این امر تا حدودی می‌توان بر مشکلات محیط‌زیستی، اقتصادی و اجتماعی جوامع روستای فائق آمد. بدین منظور پیشنهاد می‌شود تا با شناسایی مکان‌های مستعد مراحل پنج‌گانه زیر پیاده‌سازی شوند.

شناسایی جامعه

لازم است به‌منظور ارزیابی اولیه از وضعیت محلی و مؤلفه‌های موجود در منطقه، اطلاعات لازم جمع‌آوری شود. جوامع و روستاهایی که علاقه‌مند به بهره‌مندی از روش‌های اکولوژیک، مالکیت زمین و غیره می‌باشند، باید شناسایی شوند. بدین منظور با استفاده از روش ارزیابی مشارکتی روستایی (Participatory Rural Appraisal یا PRA)، درک سیستماتیکی از نیازهای جوامع توسط افراد تسهیل گر ایجاد می‌شود. تسهیلگران PRA می‌توانند از ابزارهایی مانند نقشه‌برداری منابع، تقویم‌های فصلی، نمودارهای وِن (Venn diagram)، مسیرهای ترانسکت و نقشه‌های تحرک استفاده کنند تا وضعیت روستاها و مزارع شخصی را درک کنند و راه‌حل‌های مناسب را از طریق فعالیت‌های پروژه‌ای توسعه دهند (ویسی و رضوان فر، 1389).

به‌کارگیری و تقویت سازمان اجتماعی

مدیریت روستایی درواقع فرآیند سازمان‌دهی و هدایت جامعه و محیط روستایی از طریق شکل دادن به سازمان‌ها و نهادهاست. ایـن سازمان‌ها و نهادها وسایل تأمین هدف‌های جامعه روستایی هستند. مدیریت روستایی فرآیند چندجانبه‌ای است که شامل سه رکن، مردم، دولت و نهادهای عمومی است. در این فرآیند با مشارکت مردم و از طریق تشکیلات و سازمان‌های روستایی و برنامه‌ها و طرح‌های توسعه روستایی تدوین و اجرا گردیده و تحت نظارت و ارزشیابی قرار می‌گیرد (رضوانی،1383). پیاده‌سازی مدل توسعه روستای اگرواکولوژیک، مشارکت سازمان‌های دولتی و مردمی به‌منظور شناسایی نیازهای جامعه، اهداف و چشم‌اندازها از طریق ارزیابی روستایی و برنامه‌ریزی مشارکتی و همچنین نظارت بر اجرای روند توسعه روستای اگرواکولوژیک است. سازمان‌های اجتماعی دولتی و غیردولتی، انجمن‌های کشاورزی، مؤسسات آموزشی و غیره می‌توانند با برنامه‌ریزی صحیح در زمینه مشارکت مردم روستایی، آموزش اصول اکولوژیکی، زمینه‌چینی برای حرکت به سمت روستای اگرواکولوژیک و ایجاد حساسیت در زمینه محیط‌زیست، تنوع زیستی، امنیت غذایی و غیره، بستر لازم را برای پیاده‌سازی مدل فراهم نمایند؛ بنابراین تقویت سازمان‌ها و شبکه‌های بهره‌بردار یکی از استراتژی‌های مدل روستای اگرواکولوژیک است که سبب شکل‌گیری ظرفیت‌های زیر می‌شود:

افزایش ظرفیت کشاورزان از طریق آموزش با استفاده از روش‌های مشارکتی

نهادینه کردن رویکردهای یادگیری متقابل، حمایتی و تبادل اطلاعات در جامعه

سازمان‌دهی رویکردها برای سازمان‌دهی اطلاعات و تجارب خارج از جامعه

برنامه‌ریزی آموزشی و کشاورزی

اساس این روش، توسعه مربیان محلی کشاورز برای هدایت مسائل آموزشی است. از طریق این روش، آموزش همگانی مشارکتی با توجه به نیازهای محلی صورت می‌گیرند و از طریق ارزیابی‌های انجام‌شده تکامل می‌یابند. پس از آموزش مقدماتی در زمینه مسائل اکولوژیکی، اجتماعی و اقتصادی، کشاورزان از طریق یک فرایند برنامه‌ریزی پایه به کشاورزی می‌پردازند. درنتیجه به آن‌ها فرصتی برای ارزیابی و برنامه‌ریزی سیستماتیک‌تر برای دستیابی به اهداف داده می‌شود (Claudia and Roger, 2006).

پیاده‌سازی در سطح مزرعه

مدل روستای اگرواکولوژیک فعالیت در سطح مزارع را به‌منظور افزایش درک کشاورزان برای رسیدن به اهداف خود به کار می‌گیرد. این امر می‌تواند از طریق فراهم نمودن تجهیزات و فناوری‌های مناسب، ایجاد صندوق‌های حمایتی کوچک و غیره دنبال شود. تجهیزات فناور محور مناسب در این زمینه شامل:

جوامع روستایی از طریق فرایند PRA می‌توانند نیازهای فوری و اولیه خود را از طریق فناوری تشخیص دهند به‌طوری‌که به‌تدریج در معرض فن‌آوری‌های جدید قرار بگیرند.

وجود یک صندوق اعتباری خرد می‌تواند به روستاییان این قدرت را بدهد تا با توجه به برنامه‌های مزرعه‌ای خود، نیازهای فنی، آموزشی و غیره خود را برطرف کنند.

پایش مدل

در مرحله آخر پیاده‌سازی مدل توسعه روستای اگرواکولوژیک نیازمند ارزیابی و اندازه‌گیری شاخص‌های مربوطه است. به‌عنوان‌مثال سهم آموزش به کشاورزان دررسیدن به اهداف نهایی چقدر است؟ تجزیه‌وتحلیل خانوارهای روستایی ازلحاظ رسیدن به عملکردهای اقتصادی، اجتماعی و محیط زیستی نیز در این مرحله مهم است.

نتیجه‌گیری

وجود مشکلات محیط زیستی، اقتصادی و اجتماعی در روستاها و خالی شدن روستاها از سکنه و عواقب ناشی از آن موضوع ساده و قابل‌گذشتی نخواهد بود. عدم موفقیت طرح‌های توسعه روستایی تک‌بعدی مانند طرح هادی که به بهبود زیرساخت‌های جاده‌ای، ارتباطی و غیره، توجه دارد ضرورت معرفی و توسعه مدل‌های جدید جامع و فراگیر برای تحرک بخشیدن به روند توسعه پایدار روستاها را دوچندان کرده است. یکی از این مدل‌ها، مدل توسعه روستای اگرواکولوژیک در مناطق روستایی است. با اجرای چنین مدلی هر سه بعد محیط‌زیست، اقتصادی و اجتماعی در جوامع روستایی مدنظر قرار خواهد گرفت. در اجرای مدل توسعه روستای اگرواکولوژیک باید به اهدافی مانند، ایجاد ظرفیت در سازمان‌های دولتی و غیردولتی در سطوح ملی و محلی، توسعه مشارکت محلی و منطقه‌ای در فرایند توسعه روستای اگرواکولوژیک و آموزش جامعه محلی از طرق مختلف توجه ویژه شود. اگرچه این مدل می‌تواند در مرحله اجرا به دلایل مختلف مانند؛ وجود ذینفعان متعدد، عدم مشارکت افراد محلی، پیچیدگی‌های احتمالی در همکاری‌های سازمانی و غیره با مشکلاتی روبه‌رو شود اما درنهایت با برنامه‌ریزی صحیح می‌توان زمینه‌های تولید سالم، اقتصاد پررونق و اجتماعی پویا را فراهم نمود. مدل روستای اگرواکولوژیک یک تکامل منطقی برای برنامه‌ریزی توسعه روستایی است به‌طوری‌که یک رویکرد جامع را برای توسعه اجتماعی، محیط‌زیستی و اقتصادی جوامع فراهم می‌کند؛ بنابراین با توسعه چنین مدلی می‌توان تولیدات کشاورزی روستا‌ها را حفظ و افزایش داد و علاوه بر تأمین منابع غذایی برای جمعیت در حال رشد ایران، سلامت، فرهنگ، درآمد و اقتصاد روستا را شکوفا نمود. برای انجام چنین اقدامی ضروری است که گروه‌ها و اقشار مختلف روستایی به‌صورت کارآمد درگیر مراحل مشارکتی، جلسات آموزشی و شبکه‌های مشورتی برای بهبود مزرعه و روستا شوند.

سایت شعارسال، با اندکی اضافات و تلخیص برگرفته از سایت شمس، تاریخ انتشار: 8مهر1397 ، کدخبر: 182288 : www.npps.ir