شعار سال: فُک خزری تنها پستاندار آبزی خزر به‌سبب شکار بی‌رویه، گرفتار شدن در تور ماهی‌گیران، افزایش آلودگی دریا و سرازیر شدن پسماندهای صنعتی در معرض خطر انقراض قرار گرفته و زمان چندانی تا محو همیشگی از چرخه زیست گیتی ندارد‌. فک خزری به‌عنوان یکی از کوچک‌ترین اعضای خانواده فک‌های جهان در سال‌های اخیر با کاهش شدید جمعیت مواجه شده و در آخرین رده‌بندی جانوران در خطر نابودی اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت (IUCN) به‌عنوان گونه‌ای در خطر انقراض جهانی معرفی شده است‌. براساس اعلام این اتحادیه جهانی، جمعیت فک‌های خزری از زمان فروپاشی شوروی در سال 1991 از یک‌میلیون به کم‌تر از 100 هزار در سال 2008 کاهش یافته و اکنون شکار و صید بی‌رویه و آلودگی‌های دریایی آخرین بازماندگان این جمعیت را همچنان تهدید می‌کند‌. سواحل جنوب‌شرقی خزر و آشوراده تنها جزیره ایرانی آن از بهترین زیستگاه‌های فک است و بخش عمده جمعیت این‌گونه آبزی در این منطقه زندگی می‌کند. برهمین اساس و با کوشش فعالان محیط‌زیست و حمایت مرکز تحقیقات فک کشور هلند، مرکز امداد و نجات فک خزری در جزیره آشوراده راه‌اندازی شده است‌. برنامه حفاظت از فک خزری در سال 2008 و به‌دنبال انتشار نتایج به‌دست آمده از وضعیت جمعیت این تنها پستاندار دریاچه خزر آغاز شد که مرکز درمانی و تحقیقاتی «Zeehondencreche» کشور هلند با حدود نیم‌قرن پیشینه در زمینه حفاظت از فک‌ها، حامی این برنامه بود‌. در بررسی‌های اولیه مشخص شد با توجه به شرایط پنج کشور حاشیه دریای خزر، ایران مناسب‌ترین کشور برای حفاظت از فک خزری است‌. از سوی دیگر همه ساله در فصل تابستان جمعیت زیادی از فک‌‌ها به آب‌‌های جنوبی به‌ویژه جنوب‌شرقی خزر مهاجرت می‌کنند و به‌همین علت جزیره آشوراده به‌عنوان بهترین مکان احداث ساختمان مرکز درمانی و تحقیقاتی این‌گونه انتخاب شد‌. اما یکی از دشواری‌های زندگی فک‌های خزری شکار فراوان و مداوم آن در دیگر کشورهای حاشیه دریا به‌ویژه روسیه و افزایش آلودگی‌های آب دریا است‌. هر سال هزاران فک به دست شکارچیان شکار، کشته و صدها مورد نیز در تور ماهی‌گیران گرفتار می‌شوند و جان خود را از دست می‌دهند؛ اما آلودگی روزافزون دریای خزر این روزها مزید بر علت شده تا نسل فک با خطر قطعی انقراض مواجه شود‌. چندی پیش مدیر مرکز درمانی و تحقیقاتی فک هلند گفته بود، اگر وضعیت به‌همین شکل پیش رود و کشورهای همسایه خزر نتوانند به ‌سازکاری مناسب و همکاری منطقه‌ای برای نجات فک‌ها دست یابند، جمعیت باقی مانده این‌گونه تا 10 سال آینده به‌طور کامل از بین خواهد رفت‌. 

نماینده مرکز تحقیقات و بازتوانی سگ‌های آبی هلند در ایران گفت: کوشش می‌کنیم تا نظر کشورهای حاشیه خزر را به وضعیت بغرنج و نگران‌کننده فک‌ها جلب کنیم‌. امیر شیرازی اظهار داشت: اکنون سواحل روسیه و جمهوری داغستان این کشور و قزاقستان از مهم‌ترین مکان‌های زادآوری فک به‌شمار می‌رود؛ اما روسیه تنها کشوری است که همچنان هر سال مجوز شکار این‌گونه را صادر می‌کند و حاضر نیست اقدامی برای نجات آن انجام دهد‌. وی بیان کرد: در نتیجه فشارهای بین‌المللی و تلاش حامیان حیات‌وحش و پویش امضاهای مردمی در حمایت از فک خزری، روسیه شکار این آبزی را در سال 2018 میلادی به‌طور موقت ممنوع کرد؛ اما مافیای شکار تلاش می‌کند با صدور پروانه‌های شکار غیررسمی و مخفیانه این ممنوعیت را جبران کند‌. شیرازی گفت: تا چند سال پیش روسیه سالانه مجوز شکار 10 هزار فک صادر می‌کرد؛ اما با هشدارهای فعالان محیط‌ زیست و جهانی کردن خطر نابودی این‌گونه ارزشمند آبزی، سال گذشته میلادی این کشور تعداد مجوزهای شکار را به دو هزار فک کاهش داد‌. نماینده مرکز تحقیقات و بازتوانی سگ‌های آبی هلند در ایران افزود: با توجه به شرایط اقلیمی کشور روسیه و سرمای شدید این کشور از پوست فک برای تولید پالتو، دستکش و کلاه استفاده می‌شود که این رویه همچنان ادامه دارد‌. وی گفت: پس از کندن پوست فک، گوشت این پستاندار نیز به‌سبب داشتن چربی و کالری بالا در مزارع پرورش روباه کشور روسیه مورد استفاده قرار می‌گیرد‌. شیرازی ادامه داد: رسیدن به شکارگاه‌های فک خزری در کشور روسیه به‌سبب ضرورت استفاده از کشتی‌های یخ‌شکن و بالگرد یا اسنوموبیل (خودروهای دارای قابلیت حرکت در برف) گران و پرهزینه است و به همین علت شکارچیان تلاش می‌کنند بهره‌وری اقتصادی از این پستاندار آبی را به حداکثر برسانند‌. وی اظهار داشت: یکی از دغدغه‌های فعالان و محققان فک خزری کاهش شدید گله‌های بزرگ این‌گونه در دریای خزر است‌. او ادامه داد: مدت‌هاست که گله‌های فک دیگر در کشورهای قزاقستان، ترکمنستان و روسیه دیده نمی‌شود و در صورت صدور پروانه شکار سال آینده میلادی در روسیه زنگ خطر جدی برای بقا و تداوم نسل این پستاندار دریای خزر به‌صدا درمی‌آید‌. 

شیرازی آلودگی دریای خزر را یکی دیگر از عوامل نابودی فک‌های خزری دانست و گفت: بررسی‌ها نشان داده آلودگی‌های این دریا به نازایی ماده فک‌ها و عقیم شدن نرها منجر شده است که این مسأله را باید جدی گرفت‌. وی یکی از آثار مضر آلودگی‌های نفتی را ایجاد ضعف در باروری فک‌ها اعلام کرد و افزود: بسیاری از فک‌ها به‌سبب مواجه با آلودگی‌های نفتی عقیم شده یا تولید مثل آن‌ها سخت می‌شود‌. پژوهشگر زیستمندان آبی دریای خزر ادامه داد: در حالی که به‌صورت طبیعی هر فک ماده در زمستان یک توله به دنیا می‌آورد اما گزارش‌های اخیر ثابت کرد این رویه به زادآوری در سه یا چهار سال یک‌بار تغییر کرده است‌. شیرازی اضافه کرد: افزون‌بر تأثیر مستقیم آلودگی‌های نفتی دریای خزر و پسماندهای صنعتی سرازیر شده به دریا در حیات و باروری فک‌های خزر، خانه‌‌سازی‌های بی‌رویه در ساحل دریا نیز سبب از دست رفتن ‌زیستگاه‌های این آبزی شده است‌. نماینده مرکز تحقیقات و بازتوانی سگ‌های آبی هلند در ایران بیان کرد: آب شدن یخ‌های شمال دریای خزر نیز باعث زایمان زودهنگام فک‌ها و نارس و ضعیف شدن توله‌ها شده است‌. شیرازی ادامه داد: کارشناسان اداره شیلات روسیه آمارهای غلط و نادرست از جمعیت فک‌ها به مقام‌های بالا دست می‌دهند و به همین سبب هنوز کسی در این کشور به‌صورت جدی نگران انقراض فک نیست‌. وی گفت: در روسیه فک خزری را با قابلیت بهره‌برداری اقتصادی می‌شناسند و به‌دنبال درآمدزایی بیش‌تر از این آبزی هستند، به‌همین علت تلاش گروه‌های حامی محیط‌زیست برای گنجاندن نام این‌گونه در کتاب گونه‌های قرمز روسیه با مقاومت مواجه می‌شود‌. او به آخرین آمار جمعیت فک خزری اشاره کرد و افزود: در بررسی میدانی کارشناسان دانشگاهی در انگلستان، سال 2017 میلادی آمار فک‌های خزری حدود 70 هزار قلاده تخمین زده شد؛ اما مجموعه‌ای تحقیقاتی زیرنظر سازمان شیلات روسیه با تکیه بر آمارسازی، رقم بالای 360 هزار قلاده از جمعیت این پستاندار را منتشر کرده است‌. 

شیرازی بر لزوم فرهنگ‌سازی برای آشنایی بیش‌تر بومیان و صیادان گلستانی با فک خزری تأکید کرد و گفت: در چند سال اخیر کارهای آموزشی بیش‌تر شده و صیادان و فعالان حوزه دریا با اهمیت این‌گونه و چگونگی نجات فک‌های گرفتار در تور صیادی آشنا شدند‌. پژوهشگر زیست‌مندان آبی دریای خزر بیان کرد: از طرف دیگر با تعیین مژدگانی 200 هزار تومانی یا جبران هزینه‌های حمل و نقل فک توسط ماهی‌گیران تا پایگاه امداد یا هزینه تعمیر تورهای صیادی تلاش می‌کنیم خطر کشته شدن فک‌ها را به حداقل برسانیم‌. منابع محلی گفتند تا 20 سال پیش ایرانیان می‌توانستند گله‌های فک خزری را در حال شنا یا استراحت در سواحل شمالی کشور ببینند؛ اما اکنون حتی نام این‌گونه آبزی برای بسیاری از حاشیه‌نشینان خزر ناآشناست‌. فک خزری که کوچک‌ترین عضو خانواده فک‌‌های حقیقی یا بدون گوش است، در بهار و تابستان به‌سمت سواحل جنوبی دریای خزر که صخره‌ای یا ماسه‌ای است کوچ و پاییز و زمستان را در بخش شمالی دریا بر روی برف و یخ سپری می‌کند‌. برگزاری دوره‌های متعدد آموزشی برای ساکنان حاشیه خزر در استان گلستان موجب شده، فک‌های خزری گرفتار در تور صیادان به مرکز درمان و تیمارداری این آبزی تحویل داده شوند‌. امسال پنج فک در پهنه آبی دریای خزر نجات‌یافته و پس از تیمارداری رها شدند‌. به علت اشغال نوار ساحلی خزر در ایران توسط ارگان‌های دولتی و اشخاص با ساخت ویلا و شهرک‌ها فک خزر تنها می‌تواند در صورت حضور نداشتن ماهی‌گیران در بخش کوچکی از سواحل پناهگاه حیات‌وحش میانکاله و جزیره آشوراده به استراحت بپردازد‌. افزایش دانش عمومی و آگاه‌سازی جوامع حاشیه‌نشین زیستگاه‌های این پستاندار گامی موثر در پیشبرد اهداف حمایت از فک خزری است که حمایت و مشارکت گروه‌های سرشناس و مطرح ازقبیل هنرمندان و ورزشکاران و سایر متنفذان اجتماعی و فرهنگی حتی سیاسی بر اثرگذاری آن خواهد افزود‌.

فک خزری که ساحل‌نشینان شمال به آن «سگ آبی» نیز می‌گویند، یکی از پستانداران کمیاب آبزی جهان است که فقط در دریای خزر و رودخانه‌های منتهی به آن زندگی می‌کند، این‌گونه خزری به‌طور میانگین 5/1 متر طول و ۸۰ کیلوگرم وزن دارد و از کوچک‌ترین انواع فک به‌‌شمار می‌رود‌. فک‌ها با خوردن آبزیان بیمار و ایجاد تعادل در جمعیت آن‌ها، در سالم‌سازی اکوسیستم و محیط‌زیست دریای خزر نقش مهمی ایفا می‌کنند‌.

سایت شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از سایت روزنامه سبزینه، تاریخ انتشار 26 آذر 97، کد مطلب: 59299، www.sabzineh.org