سه‌شنبه ۲۳ ارديبهشت ۱۴۰۴ - 2025 May 13 
شعار سال: نگاهی به برنامههای تلویزیون در سال‌های گذشته به خوبی نشان می‌دهد که تعدادی از پربیننده‌ترین برنامههای این رسانه را آن هایی تشکیل می‌دهند که آشکارا فرم و گاهی حتی محتوای‌شان را از یک رسانه غیروطنی وام گرفته‌اند. طوری که سازندگان این برنامه‌ها نه تنها از طرح این الگوبرداری آشکار ابایی ندارند، بلکه گاهی حتی گفتن از این الگوبرداری را در حکم بخشیدن وجهه تبلیغاتی به کارشان می‌دانند:
«کودک شو» از دو برنامه خارجی موفق الگوبرداری شده است و ما متناسب با ایران و فرهنگ خودمان آیتم‌هایی را تغییر داده‌ایم. بنابراین آنچه می‌ماند، بحث بر سر بخش دوم سخنی است که از این تهیه‌کننده تلویزیون نقل شده است. پرسش این است که برنامه‌ها و در این سال‌ها مسابقات تلویزیونی که بر اساس الگوهای خارجی ساخته شده‌اند، تا چه اندازه به قالب مطابق با فرهنگ ایرانی درآمده و چقدر توانسته‌اند حال و هوای ایرانی داشته باشند؟ آیا اتکا به سرگرمی و جذب مخاطب، فارغ از اینکه چه وسیله‌ای هدف را محقق ساخته و بازخورد این نوع الگوبرداری در قلمرو فرهنگ کشور چیست، برای انجام وظیفه‌ای که تلویزیون به‌عنوان «سیما»ی ما مردم ایران بر عهده دارد، کفایت می‌کند؟
نزول حساسیت‌های کیفی در تلویزیون
رضا درستکار، نویسنده و منتقد سینما و تلویزیون معتقد است که برنامههای کپی‌برداری شده تلویزیون از جمله برنامههای مسابقه‌ای از پروتکل‌های شفافی برخوردار نیستند که بتوان در مورد جزئیات‌‌شان به طور دقیق حرف زد. او می‌گوید: این برنامه‌ها پروتکل‌های مخفی دارند و 99 درصدشان به خاطر جذب اسپانسر تولید می‌شود. حتی گفته می‌شود که تلویزیون به مجریان این برنامه‌ها از جمله آقایان عادل فردوسی‌پور، مهران مدیری و رامبد جوان دیگر بودجه‌ای نمی‌دهد و اینها می‌روند و با اسپانسرها وارد مذاکره می‌شوند و از طریق فیلد تبلیغ، برنامه‌ای را تعریف می‌کنند. بنابراین بیش از اینکه تلویزیون ماجرا را مدیریت کند، انگار مدیریت می‌شود.
این منتقد همچنین می‌گوید: کسانی که این حمایت‌ها را انجام می‌دهند، کارشان تجارت است و برای بازاریابی کالایی که دارند، از تلویزیون استفاده می‌کنند. آنها دنبال پول درآوردن هستند، نه دنبال ارتقای سطح فرهنگ مردم. البته در سطح کلان ماجرا روی سبک زندگی مردم اثرگذارند؛ چون وقتی شما مدام کالاهای شیک و به اصطلاح لاکچری را تبلیغ می‌کنید، به طور طبیعی مصرف این کالاها هم بالا می‌رود. هر چقدر هم که مصرف این کالاها بیشتر باشد، اسپانسرها منفعت بیشتری می‌برند و برای مجریان این برنامه‌ها هم انتفاع بیشتری در کار خواهد بود. کمااینکه تعداد کسانی که تمایل دارند به‌عنوان مجری این برنامه‌ها حضور داشته باشند، روزبه‌روز دارد بیشتر می‌شود. تلویزیون هم می‌خواهد چرخش بچرخد و به همین دلیل حساسیت کیفی پایین آمده است.
درستکار از ارجحیت کمیت به کیفیت در تلویزیون ایران می‌گوید: مدیران میانی تلویزیون معمولاً یک چیز را به طور ثابت در نظر می‌گیرند و آن مسأله کمیت است. چون وقتی کمیت را بالا می‌برند، می‌توانند کیفیت نداشتن برنامه‌ها را تا حد زیادی پنهان کنند. آن وقت دیگر مهم نیست که چقدر برنامه مبتذل ساخته می‌شود و این برنامه‌ها چقدر به ساختارهای فرهنگی کشور آسیب می‌زنند. آمار می دهند و می‌گویند این برنامه 80 یا 90 درصد بیننده داشته و در واقع نعل وارونه می‌زنند. کیفیت را آدم‌های کیفی می‌سازند و آدم‌های کیفی معمولاً در خانه‌هایشان نشسته‌اند، نه تلویزیون. به‌نظر من چیزی که حضورش در تلویزیون ایران قابل لمس نیست، اتاق فکر است.
او در پاسخ به این پرسش که برای احیای کیفیت حداقلی این برنامه‌ها چه می‌توان کرد، می‌گوید: جواب شوخی به این پرسش این است که هیچ، باید نشست و تماشا کرد؛ جواب جدی آن هم این است که باید فضای نقد به وجود آورد و نقد را جدی گرفت. متأسفانه در فضای موجود کسی به نقد اهمیت نمی‌دهد.
اگر رسانه‌ای مثل تلویزیون را در نظر بگیریم، متوجه می‌شویم که قالب‌های تولید محتوا در این رسانه از وجوه مشترکی در همه جای دنیا برخوردار است و همین وجه مشترک باعث شده که این رسانه در تولید محتواهای خود بعضاً به نوعی از الگوبرداری گرایش پیدا کند، بنابراین باید عرض کنم که صرف الگوبرداری مذموم نیست، بلکه باید دید که این الگوبرداری آیا صرفاً یک الگوبرداری برای فرم و قالب است یا محتوا، نحوه اجرا و.... را نیز بدون بهره‌گیری از هیچ گونه خلاقیت شامل می‌شود. اگر چنین باشد که یک کار تقلیدی محض خواهد بود و قاعدتاً می‌توان آن را تقلیدی کورکورانه محسوب کرد که نه تنها پذیرفته شده نیست، بلکه نتایج تخریبی نیز خواهد داشت. در واقع کپی‌برداری محض نسبت به یک برنامه تلویزیونی حال مخاطب را بد خواهد کرد. بگذارید یک مثال بزنم؛ اگر فیلمی ساخته شود و مردم نیز آن را ببینند، اگر از فرم فیلم، داستان آن، اجرای بازیگران، حرکات و.... عیناً کپی دیگری از فیلم ساخته شود و به مخاطبان ارائه شود چه اتفاقی خواهد افتاد، بی‌شک مخاطب در طول تماشای نسخه کپی شده لحظات سختی را خواهد گذراند. در واقع حرص مخاطب در خواهد آمد.
تولید محتوای بومی باید ملاک باشد
داود نعمتی، کارشناس رسانه و عضو هیأت علمی و دانشیار دانشگاه صداوسیما تصریح می‌کند که اگر نمی‌خواهیم از طریق الگوبرداری حرص مخاطب را دربیاوریم، باید سعی کنیم که این الگوبرداری، کپی محض نباشد. باید آن الگو و مدل را در حوزه‌هایی مانند اجرا، محتوا، نتایج و... با تغییرات و نوآوری‌هایی همراه کنیم که با فرهنگ مخاطب جامعه هدف همخوانی داشته باشد تا با مقبولیت همراه شود. او در بیان مثالی از یک کپی‌برداری که به نظرش موفق است، به برنامه «نود» اشاره می‌کند: «نود» به نوعی کپی‌برداری از برنامههای مربوط به فوتبال مانند «فوتبال شو» شبکه آلمانی ZDF و برخی برنامههای گفتوگو محور در دیگر شبکه‌های تلویزیونی جهان است؛ اما وقتی به محتوا و اجرای آن توجه می‌کنیم، متوجه می‌شویم که یک برنامه صرفاً کپی شده نیست، بلکه بخش‌های جدیدی به آن اضافه و محتوا و اجرای آن دچار تغییر شده و سازندگانش با تبحر و بهره‌گیری از عنصر خلاقیت از مرزهای کپی محض عبور کرده‌اند. به نظرمن چنین الگوبرداری‌هایی نه تنها مذموم نیست، بلکه اگر بومی شود، عاملی در جذب مخاطب خواهد بود.
او همچنین تقلیدهایی را که در زمینه موسیقی در بعضی از برنامه‌ها دیده می‌شود و همچنین برنامه «شام ایرانی» که به تقلید از «بفرمایید شام» در تلویزیون‌های چندین کشور تولید و پخش می‌شد را از نمونه‌های کپی‌برداری محض در تلویزیون ایران برمی‌شمارد.
از او می‌پرسیم که الگوبرداری از فرم و قالب برنامههای خارجی، چقدر توانسته به تولید محتوای فرهنگی در ایران کمک کند. مدیرکل سابق روابط عمومی صدا و سیما این‌طور پاسخ می‌دهد: برخی از الگوبرداری‌ها اگر با نگاه حرفه‌ای و با رویکرد بومی‌سازی باشد و از ظرفیت‌های فرهنگی جامعه، موجب می‌شود که بتوانیم بهره بگیریم، می‌تواند تولید و پخش زمینه‌ساز تولید برنامه‌هایی شود که به اصلاح پایه‌های فرهنگی جامعه منجر شود. مثلاً مسابقات فرهنگی که محتواهای فرهنگی را مورد توجه قرار می‌دهد، می‌تواند این کارکرد اصلاحی را در حوزه فرهنگ داشته باشد، آگاهی‌بخشی و هدایت رسانه‌ای در تلویزیون زمانی امکان‌پذیر است که رسانه در فرم‌های مختلف برنامه‌سازی نظیر برنامههای گفتوگو محور، میزگردها، برنامههای ترکیبی، مصاحبه، گزارش، خبر و... جریان ارائه اطلاعات را با رویکرد تولید محتوای بومی برای مخاطبان‌شان در پیش بگیرند. پس می‌توان نتیجه گرفت که رویکرد به فرم می‌تواند به تولید و انتشار محتواهای مختلف دامن بزند تا حدی که پاسخگوی رفع نیاز مخاطبان باشد.
شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از سایت ایران آنلاین، تاریخ انتشار 1 بهمن 97، کد مطلب: 443187:www.ion.ir
