تقریبا نیم قرن پیش بود که بازار فروش نفت در کشور‌های در حال توسعه رونق بیشتری یافت و اکثر کشور‌های صاحب نفت به امید رسیدن به توسعه اقتصادی روند فروش نفت را آغاز کرده و پایه اقتصاد کشورشان را بر مبنای نفت قرار دادند، اتفاقی که رویایی به نظر می‌آمد، اما نتیجه عکس داد و اکثر این کشور‌ها به مرور دچار رکود اقتصادی، واردات بی‌رویه، افزایش فساد مالی و اداری، رانتخوار و وابستگی به کشور‌های خارجی شدند در صورتی که شاهدیم کشور‌هایی مثل ژاپن و آلمان به عنوان نماد‌های توسعه یافتگی و ماشینی شدن در جهان هیچ گونه سرمایه نفتی نداشته و به نوعی وارد کننده آن هستند.

با نگاهی به کارنامه اقتصادی این کشور‌ها در می‌یابیم که با تکیه بر توان و تخصص داخلی، توسعه استارت‌آپ‌ها و تولید محصولات دانش بنیان داشته‌های خود را ارتقا داده‌اند.

ایران یکی از کشور‌هایی است که با تکیه بر نفت سالهاست بودجه کشور را می‌بندد، با وجود اینکه در بسیاری از سال‌ها فروش نفت از رقم‌های پیش‌بینی شده بیشتر بود، اما عملا دستگاه‌های اجرایی و مردم با مشکلات اقتصادی دست و پنجه نرم کرده‌اند؛ همه ما به این امر واقفیم که مهمترین دلیل آن می‌تواند تحریم‌هایی باشد که مانع از بازگشت درست درآمد‌های نفتی به کشور می شود، از سوی دیگر ایران همواره ناچار است برای خرید محصولات مورد نیاز خود چند برابر هزینه کند.

یکی از مهمترین راه‌های برون رفت از این بحران تکیه بر دانش و علم است. ایران به عنوان چهارمین کشور تولید کننده علم در جهان نشان می‌دهد که در حوزه تئوری حرف‌های بسیاری برای گفتن دارد، اما در عمل ظاهرا اتفاق شاخصی رخ نداده است. البته این حرف بدین معنی نیست که تولید محصولات مبتنی بر علم در کشور کم است، اما به کارگیری آن در بخش‌های مختلف صنعتی و تبدیل آن به ثروت آن طور که باید محقق نشده است.

شعار استفاده از تکنولوژی‌های جدید که مبتنی بر دانش بنیان هستند را این روز‌ها بسیار از زبان مسئولین می‌شنویم، اما شاید به جرات بتوان گفت اولین فردی که تقریبا دو دهه پیش برای اولین بار بر این موضوع تاکید داشتند، مقام معظم رهبری بودند. ایشان بار‌ها در سخنرانی‌های خود در جمع دولتمردان و نخبگان علمی به این مسئله تاکید می کردند که لازم است از اقتصاد نفتی خارج شویم.

تولید دانش‌بنیان در کشور باید متکی به دانش و مهارت‌های علمی و تجربی پیش برود
ایشان در دیدار با کارگران نمونه کشوری در اردیبهشت ۸۹ به صورت جدی به این مسئله اشاره و فرمودند: «تولید، چه در عرصه‌ صنعت، چه در عرصه‌ کشاورزی، از اهمیت درجه‌ اول برخوردار است. کشوری که تولید نداشته باشد، خواهی نخواهی وابسته است. اگر همه‌ نفت و گاز دنیا هم زیر زمین‌های ما و در چاه‌های ما ذخیره شده باشد، به دردمان نمی خورد؛ کمااینکه می‌بینید کشورهائی وجود دارند که از لحاظ ذخائر معدنی و طبیعی - چه ذخائر انرژی، چه ذخائر فلز‌های بسیار ذی‌قیمت و کمیاب - در کمال ثروتمندی هستند؛ اما خودشان بر روی این زمینی که زیرش این همه گنج خفته است، زندگی نکبت‌بار و فلاکت‌باری دارند. باید تولید در کشور - بخصوص تولید دانش‌بنیان، متکی به دانش و مهارت‌های علمی و تجربی - پیش برود؛ این به دست کارگر و کارفرماست. مدیریت آن هم با دولت است؛ بایستی سازماندهی کنند، کار کنند.»

مقام معظم رهبری انقلاب را موتور پیشران کشور در عرصه‌‌ علم و فناوری و ایجاد زیرساخت‌های حیاتی و اقتصادی و عمرانی دانسته و فرمودند: «هزاران شرکت دانش‌بنیان، هزاران طرح زیرساختی و ضروری برای کشور در حوزه‌های عمران و حمل‌ونقل و صنعت و نیرو و معدن و سلامت و کشاورزی و آب و غیره، میلیون‌ها تحصیل‌کرده‌‌ دانشگاهی یا در حال تحصیل، هزاران واحد دانشگاهی در سراسر کشور، ده‌ها طرح بزرگ از قبیل چرخه‌‌ سوخت هسته‌ای، سلول‌های بنیادی، فناوری نانو، زیست‌فناوری و ... با رتبه‌های نخستین در کل جهان، شصت برابر شدن صادرات غیرنفتی، نزدیک به ده برابر شدن واحد‌های صنعتی، ده‌ها برابر شدن صنایع از نظر کیفی، تبدیل صنعت مونتاژ به فناوری بومی، برجستگی محسوس در رشته‌های گوناگون مهندسی از جمله در صنایع دفاعی، درخشش در رشته‌های مهم و حساس پزشکی و جایگاه مرجعیت در آن و ده‌ها نمونه دیگر از پیشرفت، محصول آن روحیه و آن حضور و آن احساس جمعی است که انقلاب برای کشور به ارمغان آورد. ایرانِ پیش از انقلاب، در تولید علم و فناوری صفر بود، در صنعت به‌جز مونتاژ و در علم به‌جز ترجمه هنری نداشت.»

توجه به همین مسئله دولتمردان را بر آن داشت تا با راه‌اندازی معاونت علمی راه توسعه کشور را هموارتر کنند به نحوی که امروز شاهدیم نزیک به ۴۵۰۰ شرکت دانش بنیان در حوزه‌های مختلف از سلول‌های بنیادی تا ساخت تجهیزات فضایی و پزشکی فعال هستند و خدمات ارائه می‌کرده و حتی برخی از این محصولات به خارج از کشور صادر می‌شود، اما سوال اینجاست که چرا با این وجود هنوز هم کمیت اقتصاد کشور می‌لنگد؟ هنوز هم بودجه کشور بر مبنای درآمد‌های نفتی است هر چند تغییرات محسوسی در آن دیده می‌شود.

کسری بودجه معمولا بخشی از اوضاع بهم ریخته‌ سیاسی و نادیده گرفته شدن توانمندی‌های شرکت‌های دانش بنیان است. پای درد و دل بسیاری از تولید کنندگان محصولات دانش بنیان که بنشینیم حرف‌های تلخ و دردآوری خواهیم شنید. یکی از این حرف‌های مشترک عدم حمایت داخلی از محصولات تولیدی است. بسیاری از تولید کنندگان اذعان می‌کنند که با وجود برابری کیفیت محصول ایرانی با نمونه خارجی با قیمتی پایینتر، اما صنایع و حتی در برخی موارد وزارتخانه‌ها و شرکت‌های دولتی همان محصول را از خارج کشور وارد می‌کنند و این یعنی خروج ارز و سرمایه از کشور؛ به طور مثال امکان تولید بسیاری از قطعات خودرو همچون فیلتر هوا در کشور تولید می‌شود آن هم نوع نانویی، اما خودروسازان معلوم نیست با کدام تفکر همچنان محصول خود را از کشور‌های اروپایی وارد می کنند.

البته طی یک سال گذشته برخی وزرا و کارخانه‌های دولتی مثل وزارت بهداشت با تاکید بر این موضوع سعی کرده‌اند از محصول داخلی استفاده نمایند، اما این امر به اندازه‌ای کمرنگ بوده که نماینده یک شرکت دانش بنیان در بازدیدی که رهبر انقلاب از دستاورد‌های دانش بنیان در هفدهم مهر ماه داشتند، گلایه می‌کند و مقام معظم رهبری نیز در فرمایشاتشان با تأکید بر لزوم عبور از اقتصاد نفتی و عوارض فرهنگی آن، خطاب به معاون علمی و فناوری رئیس جمهور، فرمودند: «یکی از گلایه‌های جوانان در نمایشگاه امروز این بود که بعضاً همان محصول یا تولید آن‌ها را دستگاه‌های دولتی از خارج وارد می‌کنند که این ناشی از فرهنگ اقتصاد نفتی است و باید این نگاه غلط اصلاح شود.

رهبر انقلاب خطاب به معاون علمی و فناوری رئیس‌جمهور افزودند: «نباید اجازه دهید این موانع پیش پای جوانان فعال ایجاد شود، هر چه می‌توانید در این خصوص تلاش کنید، من نیز هر چه بتوانم کمک خواهم کرد.»

آنچه مشخص است اینکه ایران در شرایط سختی به سر می‌برد و اگر بخواهد همچنان به اقتصاد نفتی تکیه کند به زودی با بحران جدی‌تری نیز مواجه می‌شود، زیرا دشمن از فروش نفت به عنوان یک اهرم فشار استفاده می‌کند و در این شرایط لازم است تا شعار عبور از اقتصاد نفتی و رسیدن به اقتصاد دانش بنیان محقق شود، زیرا سرمایه‌های انسانی در کشور حضور دارند که می‌توانند به سرعت چرخ صنعت و اقتصاد را به گردش درآورند و تنها نیاز است که عرصه برای آن‌ها باز شود.