شعار سال: مدتهاست که جنبشها و گروههای حمایت از حیوانات، نسبت به استفاده از حیوانات زنده در محیطهای آموزشی و آزمایشگاهی واکنش نشان میدهند. تکثیر و تربیت حیوانات آزمایشگاهی، تجارتی پر سود است و در سوی مقابل حیوانات استفاده شده در این محیطها اغلب پس از استفادههای آموزشی و پژوهشی به ارزانترین صورت ممکن که الزاما بدون درد و رنج نیست کشته و معدوم میشوند. در شرایطی که جنبشهای حمایت از حیوانات مدتهاست حتی به پرورش حیوانات برای مصارف خوراکی هم واکنش نشان دادهاند و پس از انتقادهای شدید بدیهی از شکار حیوانات یا استفاده از پوست حیوانات برای پوشش، اعتراض به استفاده آموزشی و پژوهشی از حیوانات چیز عجیبی نیست.
هرچند مدافعان استفاده از حیوانات در امور آموزشی و پژوهشی معتقدند این کار در راه ارتقای دانش انسانی و حفظ سلامت انسانها انجام میشود و انسان به عنوان موجودی که به قدرت عقل و دانش، زمام امور زمین را در دست گرفته، در این امر محق است، اما دوستداران حیوانات و طبیعت آن را حرکتی برخلاف طبیعت و اقدامی سبعانه، خشن و غیرانسانی میدانند. در این میان انتقادها از امور آموزشی بیشتر هم هست.
یاسمن که دانشجوی سال سوم دامپزشکی است دراینباره میگوید: «به هر حال اصل و اساس رشته ما درباره حیوانات است و باید جنبههای گوناگون بدن آنها را بشناسیم تا بتوانیم روزی آنها را درمان کنیم. با این حال حتی برای من که به عشق حیوانات این رشته را انتخاب کردهام، دیدن حیوانات ترسان روی میزهای آزمایشگاهی سخت است. به ویژه اینکه مثلا خرگوشی را میبینم که دانشجویان به دلیل اینکه هنوز کار را به درستی بلد نیستند، بارها مثلا تزریق زیرجلدی را درست و اشتباه روی آن تمرین میکنند و خرگوش بیچاره با هر بار نزدیک شدن سوزن به پوستش از ترس میلرزد». او میگوید: «بارها از اساتید خواستهام که به جای حیوانات زنده از مدلهای آموزشی استفاده کنیم، اما مدلها یا معدود و گاه خرابند و یا اصلا به تعداد کافی موجود نیستند و در برخی موارد هم به دلیل گرانی این مدلها اصلا از سوی دانشگاه تهیه نشدهاند». این دانشجوی دامپزشکی اضافه میکند: «شاید بهتر باشد که حداقل تا بهبود این شرایط، حیوانات کمتری در معرض اقدامات آموزشی قرار گیرند و دانشجویان بیشتری با هدایت صحیحتر اساتید، از حیوانات معدودتری برای یادگیری استفاده کنند و در عین حال دانشگاه به دنبال تامین مدلهای لازم باشد. همچنین بخش بزرگی از یادگیری در دورههای کارورزی و کارآموزی قابل انجام است که در آنها با هدایت استاد و دامپزشک مجرب، شاید نیازی به استفاده از حیوانات آزمایشگاهی نباشد. مواردی را هم که میتوان روی حیواناتی که به هر دلیلی مردهاند انجام داد، لازم نیست روی حیوانات زنده انجام شوند».
محمدرضا، دانشآموخته زیستشناسی و فعال حقوق حیوانات هم دراینباره میگوید: «تحصیل اخلاقی بدون استفاده آسیب زننده از حیوانات، روشهایی را به کار میگیرد که کارآمدتر بوده و با اهداف آموزشی همخوانی بیشتری دارند. فناوری پیشرفته کامپیوتری، فرصتهای بسیاری را فراهم میآورد. از تشریح مجازی و لابراتوارهای آزمایشگاهی روی صفحه نمایش گرفته تا شبیهسازیهای همه جانبه واقعیت مجازی از رویههای بالینی. ابزارهای کمک آموزشی مدرن برای مهارتهای بالینی و اعمال جراحی شامل مدلهای میکرو جراحی و ماکتهای بسیار واقعی با اعضاء مصنوعی و مکانیزم بازخورد نیز میشود. سایر روشها بر مبنای خودآزمایی روی دانشجویان داوطلب با تحریک ماهیچهای-عصبی به کمک دستگاه آزمایشی متصل به کامپیوتر هستند انجام میشود». وی میافزاید: «تحصیل اخلاقی میتواند در برگیرنده کار با حیوانات هم باشد. زمانی که دانشجویان دامپزشکی به دامپزشکان باتجربه در کار بالینی با بیماران واقعی کمک میکنند، طیف گستردهای از مهارتهای بالینی را میآموزند. این مهارتها عبارتند از مراقبت از بیمار و احترام به زندگی. درست برعکس آزمایشهای حیوانی که به آنان میآموزد حیوانات ابزارهایی دور ریختنی هستند. وقتی دانشجویان زیست شناسی، با روشهای غیر تهاجمی به مطالعه حیوانات در محیط زندگی طبیعیشان میپردازند، آنچه از رفتار حیوانات یاد میگیرند بسیار بیش از آن چیزی خواهد بود که آزمایش روی حیوانات در محیط آزمایشگاه قادر به آموختنش است. همانگونه که دانشجویان پزشکی از اجساد اهدایی انسان برای تشریح استفاده میکنند، دانشجویان دامپزشکی و زیستشناسی هم میتوانند تشریحی اخلاقی را روی حیواناتی که بر اثر بیماری یا تصادف مردهاند انجام دهند».
انتقادها البته تنها محدود به مصارف آموزشی حیوانات زنده نیست. در حوزههای آزمایشگاهی هم این موضوع مورد اعتراض بوده است چنانکه امروز بسیاری از برندها از سرتیفیکیتهای «کرولتی فری» استفاده میکنند که نشانگر عدم استفاده محصولاتشان در حوزه پژوهشی و آزمایشگاهی از حیوانات زنده است. نشانه این محصولات خرگوشی است که گوشهایش به شکل قلب نمایش داده شده است. اتحادیه اروپا نیز از سال 2009 تست حیوانی را برای مواد آرایشی و بهداشتی ممنوع کرده است.
پیش از این نیز بسیاری محققان بر این باور بوده و هستند که تستهای حیوانی الزاما بیضرر بودن یا تطبیق یک دارو یا محصول دیگر – همچون محصولات آرایشی و بهداشتی – با انسان را مشخص نمیکنند و نتایج آن با استفاده آن توسط انسان ممکن است متفاوت باشد. در این آزمایشها عواملی همچون وراثت، ژنتیک و استرس حذف میشوند و عوارض بیماریهای مختص انسان که در حیوانات وجود ندارد نیز مورد توجه قرار نمیگیرد.
در حالی که این اقدامات سالهاست در عرصه جهانی به نتایجی رسیده، اما در ایران در سالهای اخیر تازه قدمهای اولیه در این مسیر برداشته شده است. در این میان، خبر خوش روز این است که علی خاکی صدیق، معاون آموزشی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، درپی ضرورت استفاده از جایگزینهای حیوانات به جای بهرهبرداری از حیوانات زنده در محیطهای آموزشی و آزمایشگاهی و سایر فضاهای آموزشی مانند کلینیکها و درمانگاههای وابسته به دانشگاهها، از معاونان آموزشی و تحصیلات تکمیلی کشور خواسته است تا به جای استفاده از جانداران و حیوانات در برنامههای درسی رشتههایی که برای یادگیری باید از حیوانات استفاده کرد، از روشهای «جایگزین» استفاده کنند.
معاون وزیر علوم در ابلاغیهای از معاونان آموزشی و تحصیلات تکمیلی دانشگاهها خواست تا در رشتههای دامپزشکی، علوم دامی، برخی گرایشهای زیستشناسی و دیگر رشتههای مرتبط، اقدام به استفاده از جایگزینهای آموزشی کنند. در این خصوص تاکید شده است که دانشگاهها «تجربههای موفق خود به ویژه در بهرهگیری از جایگزینهای حیوانات در آموزش دانشجویان» را به دفتر برنامهریزی آموزش عالی وزارت علوم اعلام کنند.
در ابلاغیه مذکور آمده است: «دانشگاه استفاده از حیوان برای آموزش را محدود و تنها به موارد خاصی منحصر کند که به هیچوجه امکان استفاده از جایگزینهای آن وجود نداشته باشد». این تصمیم و اقدام وزارت علوم، تحقیقات و فناوری که نشاندهنده گام برداشتن به سوی همراستا شدن با رویکردها و شیوههای نوین در نظامهای آموزش عالی برتر جهان است، بر لزوم توجه و آگاهی دانشجویان نسبت به «بهرهگیری خردمندانه از طبیعت» و «به ویژه بهرهگیری از جایگزینهای حیوانات» در امر خطیر آموزش تاکید کرده است.
محمدرضا آهنچیان مدیرکل دفتر برنامهریزی آموزش عالی در این خصوص اظهار کرد: روشن است که مهمترین وظیفه معاونان آموزشی و تحصیلات تکمیلی دانشگاهها، نظم بخشیدن به سیاستها و برنامههای در دست اجرا برای ارتقای کیفیت یادگیری و آموزش دانشجویان است. این کوشش باید با توجه و تمرکز کافی بر حفظ محیط زیست و مراعات رفتار اخلاقی در کار با جانداران و حیوانات باشد. به ویژه در رشتههایی که برای آموزش نیاز به استفاده از جانداران و حیوانات است باید به این نتیجه برسیم که هدف یادگیری که با آسیب رساندن به طبیعت و محیط زیست تحقق یابد نافی خویش است و درحقیقت بر ضد خود عمل کرده است. خوشبختانه بسیاری از دانشگاههای دولتی کشور در این زمینه ملاحظات مناسبی را داشتهاند اما نیاز به مراقبتهای بیشتر احساس میشود. وی افزود: به منظور انتظام بخشیدن به سیاستها و برنامههای حفاظت از حقوق حیوانات در آموزش عالی، برای نخستین بار از سال جاری کارگروه تخصصی «اخلاق زیستی در آموزش» در دفتر برنامهریزی آموزش عالی فعال شده است. این کارگروه با حضور اعضای برگزیده دانشگاهها و موسسات آموزش عالی کشور که دارای تجربه و خبرگی در حوزه اخلاق زیستی کار با حیوانات هستند تشکیل شده است. در این کارگروه دستورالعملی به عنوان راهنمای کار با حیوانات ذیل محور اخلاق زیستی در دست تهیه است که به دانشگاهها ابلاغ خواهد شد. علاوه بر این برخی سازمانهای مردم نهاد مدافع حقوق حیوانات نیز در این رابطه با دفتر برنامهریزی آموزش عالی همکاری دارند. به گفته آهنچیان، امروزه توجه به این موضوع و عدم استفاده و کشتار جانداران و حیوانات در آموزش و پژوهش دغدغهای جهانی در مجامع علمی دنیا است که با همکاری فعالان حقوق حیوانات در آیندهای نزدیک ضمن توسعه و وجود پیشرفت چشمگیر در علم و تکنولوژی، به سوی «جایگزینسازی» حرکت میکند. در این روش که از حیوانات زنده در آموزش استفاده نمیشود نه تنها جنبه اخلاقی آموزش به دور از هرگونه رنج و درد حیوانات مراعات میشود که از منظر اقتصاد نیز کاملاً به صرفه و توجیهپذیر است.
پیش از این، پنجم مرداد امسال، وزارت آموزش و پرورش نیز در بخشنامهای به همه ادارات آموزش و پرورش سراسر کشور اعلام کرد از آنجا که در کتابهای درسی علوم تجربی، آزمایشگاه علوم و زیستشناسی در دورههای مختلف هیچ گونه فعالیتی در زمینه تشریح موجود زنده وجود ندارد بنابراین تشریح موجود زنده در آزمایشگاهها، کلاسهای درس و مسابقات آزمایشگاهی ممنوع است.
هرچند قوانین حفاظت حقوق حیوانات در مجلس معلق ماندهاند و قوانین موجود هم بازدارندگی و نیز جامعیت لازم را ندارند، اما تصمیم جدید وزارت علوم به شرط اجرا شدن جدی و واقعی و البته تامین هزینههای استفاده از روشهای جایگزین به میزان کافی و شیوهای که باعث ایجاد اختلال در فرآیندهای آموزشی و پژوهشی به وجود نیاورد، حرکتی مثبت خواهد بود که باید آن را به فال نیک گرفت و منتظر قدمهای بعدی در تامین حقوق حیوانات در ایران ماند.
شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از روزنامه ابتکار، تاریخ انتشار 4 اسفند 98، شماره: 152506