شنبه ۰۱ ارديبهشت ۱۴۰۳ - 2024 April 20 
شعار سال: «تاریخ علم» که پرونده امروز زندگی‌سلام درباره آن است، دانشی است در راستای بررسی و بیان چگونگی وقایع علمی و نیز، تبیین چرایی وقوع آن‌ها. علم و دانش به علت عجین بودن با ذات بشری، عمری تقریبا به اندازه سال‌های حضور بشر روی زمین دارد اما آن چه می‌توانیم به آن استناد کنیم، مکتوباتی است که تاریخ ثبت بسیاری از وقایع علمی را از سده‌های ۶ قبل از میلاد مسیح گزارش می‌کند. برای افزایش اطلاعات‌مان در همین باره، سراغ دکتر «امیرمحمد گمینی»، استادیار پژوهشکده تاریخ علم دانشگاه تهران و برنده جایزه پژوهشگر جوان انجمن بین‌المللی تاریخ و فلسفه علم و فناوری در اروپا و جایزه بنیاد احسان اوغلو در ترکیه رفتیم تا در گفت‌وگویی، ما را با دنیای یک مورخ علم بیشتر آشنا کند. دنیایی که آقای دکتر، جمله‌ای درباره‌اش می‌گوید که من را حسابی به فکر فرو می‌برد: «تاریخ شما را غافلگیر می‌کند و تصورات شما را به چالش خواهد کشید.»
در نوجوانی از تاریخ متنفر بودم
به عنوان اولین سوال، دوست دارم درباره این بدانیم که آیا آقای دکتر از نوجوانی به تاریخ علاقه‌مند بوده یا این‌که دست سرنوشت او را به این رشته کشانده است. استادیار پژوهشکده تاریخ علم دانشگاه تهران از شکل‌گیری جرقه این علاقه در دوران بچگی‌اش، این‌طور می‌گوید: «در کودکی با خواندن کتاب‌های «ایزاک آسیموف» به نجوم علاقه‌مند شدم. در دوره‌‌های راهنمایی و دبیرستان با شرکت در کلاس‌های کانون پرورش فکری کودکان در رصدخانه زعفرانیه این علاقه را بیشتر دنبال کردم. در دوره کارشناسی با خواندن رشته مهندسی معدن بین علاقه و درس دانشگاهی‌ام وقفه افتاد اما در دوره ارشد، تصمیم گرفتم تا دنبال رویاهای کودکی‌ام بروم. راستش را بخواهید، در نوجوانی از دو درس متنفر بودم تاریخ و عربی. اما الان با ترکیب تاریخ، عربی و نجوم علاقه جدیدی در ذهن من شکل گرفته است و طبیعتا، این روزها عاشق رشته مورخ علم هستم.»
مورخ نه، مورخ علم هستیم
یکی از سوال‌هایی که از ابتدای گفت‌و‌گو، ذهن من را درگیر کرد، این بود که مورخ علم دقیقا چه کار می‌کند؟ و واژه علم که در کنار مورخ می‌آید، چه مفهوم خاصی دارد؟ دکتر گمینی در این باره می‌گوید: «تاریخ علم در حقیقت به بررسی نظریه‌های علمی مختلف در طول تاریخ می‌پردازد به این صورت که دانشمندان گذشته چه تاثیراتی از دانشمندان دوره قبلی خودشان گرفتند؟ چه نظریات جدیدی مطرح کردند یا چه افکاری درباره طبیعت داشتند و نظریات و افکار آن‌ها چه تاثیری بر روی جامعه خودشان یا نسل بعدی و آیندگان گذاشته است؟ کاری که ما می‌کنیم، بررسی نسخ خطی است. نسخه‌های خطی بسیاری از ایران و دیگر کشورهای جهان اسلام تا دوره قاجار در کتابخانه‌های بزرگ ایران مثل کتابخانه ملی و مجلس یا کتابخانه‌های بزرگ جهان نظیر بریتانیا، پاریس و ایاصوفیه به زبان‌های عربی و فارسی موجود است. این نسخه‌ها مربوط به علوم متفاوتی مثل ریاضیات، نجوم و پزشکی است. عمده کار ما بررسی، مطالعه و تحلیل این نسخ با نظرات دانشمندان قرون قبلی و بعدی است».
کارمان مثل بیرون کشیدن کوزه از زیر زمین است!
به دکتر می‌گویم که به نظرم می‌رسد کار شما یک نوع کشف آثار قدیمی باشد، آیا با این جمله موافق هستید؟ که پاسخ می‌دهد: «در حقیقت ما مثل یک دیرینه‌شناس که کوزه‌ها را از زیر زمین بیرون می‌کشد و آن‌ها را بررسی می‌کند، به کشف نظریه‌ها از لابه لای نوشته‌های تاریخی می‌پردازیم. این‌که مردم در زمان‌های قدیم چطور زندگی می‌کردند یا ابزار آلات مورد استفاده آن‌ها چه بوده، برای مردم جذاب است. برای افراد علاقه‌مند به علوم نیز جالب است که بدانند نسل‌های گذشته در قرن‌ها پیش راجع به آسمان، ریاضیات و علوم طبیعی چگونه فکر می‌کردند یا برای مثال تصور یک انسان باسواد در هزار سال پیش از عالم هستی چه بوده است؟»
آموزه‌های دینی انگیزه‌ای برای کسب علم بوده است
برنده جایزه پژوهشگر جوان انجمن بین‌المللی تاریخ و فلسفه علم و فناوری در اروپا درخصوص استفاده از آموزه‌های دینی در علم قدیم که گاهی به یکی از پرحاشیه‌ترین بحث‌های بین مورخان علم تبدیل می‌شود، می‌گوید: «این‌که فکر کنیم دانشمندان در آن دوره تمام مسائل علمی را از متون دینی استخراج می‌کردند، توهین به علم و دین است. دانشمندان در دوره اسلامی از متون دینی برای فعالیت‌های علمی خود انگیزه می‌گرفتند. در حقیقت دین مبین اسلام یک نوع اشتیاق مضاعف برای علاقه‌مندان ایجاد کرد تا به دنبال علم بروند. در آیات قرآن به تفکر در خلقت آسمان‌ها و زمین تاکید شده است. همچنین دانشمندان مسلمان برای احکام شرعی خود نظیر زمان اقامه نماز، آغاز ماه مبارک رمضان و زمان کسوف در بحث نجوم یا برای تقسیم میراث به ریاضیات نیاز داشتند و انگیزه‌های دینی باعث شد ریاضی دانان و منجمان مسلمان بیش از پیش به کسب علم در این دوره بپردازند و سردمداران این حوزه شوند.»
طالع‌بینی جزو مسائل نجومی و علمی است؟
یکی از رایج ترین سوالات مردم از مورخان علم، این است که آیا طالع‌بینی، جزو مسائل نجومی و علمی محسوب می‌شود یا خیر؟ دکتر گمینی پاسخ می‌دهد: «در این باره باید به شما بگویم مسائلی مثل طالع‌بینی، شبه علم نامیده می‌شوند. این‌گونه موضوعات، خود را در ظاهر به صورت علم در می‌آورند اما در حوزه‌های آکادمیک علمی، جایی ندارند. معمولا افرادی که این‌گونه کتاب‌ها را می‌نویسند، حرف خود را در لفافه می‌زنند تا کسی نتواند با آن‌ها مخالفت کند و متاسفانه این کتاب‌ها، طرفداران کمی هم ندارند. در بین بحث‌های شبه علم، طالع‌بینی بیشتر از همه در کل دنیا علاقه مند دارد و به یک تجارت پرسود در آمریکا و اروپا تبدیل شده است. از این نظر خدا را شکر می‌کنم که در کشور ما این قضیه به صورت رسمی و عمومی وجود ندارد. شاید بگویید درباره خصوصیات سال‌های تولد این‌گونه نیست و ویژگی‌های طالع ماه تولدم با من سازگار است. جالب است بدانید محتوای این جدول‌ها از جنس حرف‌های کلی است که معمولا با همه افراد سازگار است. مثلا می‌گویند که متولد ماه دی خوش قلب است اما بقیه آن را درک نمی‌کنند! این صحبت کاملا عمومی بوده و البته چون درباره روان آدم‌هاست، باور پذیرتر است و البته کاملا بدیهی است که از بین ۱۰ تا ویژگی حداقل ۳ - ۴ مشخصه درست در بیاید. دانشمندان نجوم، طالع بینی را در حوزه پژوهش‌های خود نمی‌دانند و تاثیر اجرام سماوی در سرنوشت بشر به هیچ وجه علمی نیست و سندیت ندارد. روی این موضوعات تحقیقات زیادی انجام شده اما نتیجه درست و واضحی نداشته است.» جالب است که بدانید خرافه‌های دیگری درباره مسائل علمی نیز وجود دارد. شاید شما هم شنیده باشید عده‌ای معتقدند که اهرام مصر توسط موجودات فرازمینی ساخته شده است چون از نظر آن‌ها ساختن این اهرام آن‌قدر دشوار است که از عهده هیچ انسان عادی بر نخواهد آمد اما باستان‌شناسان در بین کاوش‌هایشان تعداد زیادی از هرم‌های نصفه را در شمال آفریقا پیدا کردند که نشان می‌دهد، ساخت هرم یک صنعت رو به تکامل بوده و مصری‌ها به صورت ناگهانی به آن نرسیدند و قطعا یک فرایند معماری، در طول سده‌ها باعث به وجود آمدن این آثار تاریخی شده است.»
علم جدید در مقابل علم قدیم؟
این روزها، علم پیشرفت زیادی کرده است و شکی در این باره نیست. به همین دلیل، برایم جذاب است تا بدانم که دیدگاه علاقه‌مندان به علم جدید نسبت به تاریخ علم قدیم چگونه است که استادیار پژوهشکده تاریخ علم دانشگاه تهران، به آن پاسخ می‌دهد: «علم قدیم توسط علاقه‌مندان به علم جدید دست کم گرفته می‌شود و با بی‌توجهی یا تحریف‌های عمیق و آشکار قضاوت می‌شود. این دسته از افراد، تصورشان این است که علم قدیم اصلا به صورت ریاضی و تجربی نیست و فقط متافیزیک یا فلسفه بوده است اما این تصور اشتباه محض است. جالب است که بدانید قدیم‌ها از دو روش فلسفه طبیعی و علوم ریاضی به بررسی مسائل علمی می‌پرداختند. برای مثال در رصدخانه‌ها با استفاده از ریاضیات، فواصل اجرام آسمانی را محاسبه می‌کردند. درست است که علم از زمان گالیله شکل دیگری به خود گرفت اما نمی‌توان این را یک انقطاع کامل در نظر بگیریم. گالیله علم را ریاضی نکرد بلکه قبل از آن هم ریاضیات مورد استفاده بود، گالیله مکانیک را ریاضی کرد. با این حال، باید پذیرفت که ممکن است نتایج به دست آمده از علوم قدیم، امروزه اشتباه باشند اما مهم‌ترین نکته، استفاده از روش‌های علمی است که به ما نشان می‌دهد به هیچ وجه نباید علم قدیم را دست کم گرفت.»
پژوهش در زمینه تاریخ علم تمدن‌اسلامی برای غربی‌ها هم جذاب است
شاید شما هم مثل من تصور کنید که تاریخچه علم، فقط برای ما ایرانی‌های مسلمان به واسطه دین و نژادمان جذاب است اما دکتر گمینی با ما هم نظر نیست و برای ادعایش، دلایل قابل قبولی دارد. او می‌گوید: «در دوره‌ای که برای فرصت تحقیقاتی به مرکز مطالعاتی اسلامی در دانشگاه مک‌گیل در کانادا رفته بودم و با استاد «جمیل رجب» که یک آمریکایی-لبنانی الاصل بود، روی تصحیح یکی از کتب کار می‌کردم، متوجه علاقه عجیب غربی‌ها به رشته‌های تاریخ اسلام‌شناسی شدم. در آن‌جا دانشجوهای دختر و پسر با ملیت‌های مختلف در کلاس فقه اسلامی، راجع به نظریه فقهای شیعه صحبت می‌کردند و در زمینه تاریخ علم در اسلام می‌آموختند. چون تاریخ علم یک خصوصیت فرا فرهنگی و جهانی است، علاقه‌مندان زیادی با ادیان و فرهنگ‌های مختلف را به سمت خود جذب می‌کند. سال‌هاست که در دنیا به رشته تاریخ علم پرداخته می‌شود و بسیاری از افرادی که این رشته را می‌خوانند، مسلمان نیستند. به تازگی این رشته در ایران و در پژوهشکده تاریخ علم دانشگاه تهران به فهرست رشته‌ها اضافه شده است. در رشته تاریخ علم با پشتکار خوب، می‌توان به نتیجه رسید و مقاله‌های زیادی را در سطح جهانی منتشر کرد. شما از هر رشته علوم پایه و مهندسی می‌توانید در مقطع ارشد و دکتری که امسال به دانشگاه اضافه شده، به ناشناخته‌های تاریخ سفر کنید و این دریچه‌ای برای کسب اطلاعات درباره مسائلی است که شگفت‌زده‌تان خواهد کرد.»
اگر عاشق علم هستید، وارد این رشته شوید
استادیار پژوهشکده تاریخ علم دانشگاه تهران درباره این‌که چه افرادی و چطور باید وارد حوزه مورخان علم شوند، می‌گوید: «افرادی که به علم علاقه دارند، می‌توانند در این رشته نیز موفق باشند. یکی از دلایل جذابیت این رشته، این است که افراد پس از دو سال تحقیق در این حوزه، می توانند پژوهشی کاملا جدید آغاز کنند. برای مثال می‌توانند یک نسخه خطی انتخاب کنند و محتوای آن را رمزگشایی کنند، ارتباط آن را با نسخ قبلی و بعدی به دست آورند و در سطح بین‌المللی حرف‌های تازه‌ای برای گفتن داشته باشند.»
برخورد ایرانی‌ها در زمان قاجار با علم چگونه بوده؟
در پایان گفت وگو بسیار مشتاقم تا بدانم که دکتر گمینی، تا امروز چه کارهایی کرده و چه کارهایی در دست دارد؟ او می‌گوید: «در دوره دکتری بر روی تصحیح برخی از آثار قطب الدین شیرازی کار کردم که بعد از دفاع به صورت یک کتاب به نام «دایره‌های مینایی پژوهشی در تاریخ کیهان‌شناسی در دوره اسلامی» منتشر شد. در دو، سه سال اخیر تا همین لحظه که شما تماس گرفتید، در زمینه ورود علوم جدید به ایران در زمان قاجار در دو حوزه مختلف، شامل ورود نظریه‌های جدید نجوم به ایران و بازخورد دانشمندان ایرانی با آن و ورود نظریه تکامل به ایران و بررسی این نظریه توسط یکی از علمای شیعه به نام محمدرضا نجفی اصفهانی تحقیق و بررسی می‌کنم. واقعا کار سخت اما بسیار جذابی است، این‌که بدانیم با ورود یک نظریه جدید به ایران در زمان قاجار برخورد مردم و علمای آن زمان با علوم روز جهان چگونه بوده است؟
شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از روزنامه خراسان، تاریخ انتشار -، شماره: 693368
