به همین دلیل با دکتر «امیرحسین خلیلی‌فر» گفت‌وگو کردیم تا با دوپینگ، مواد نیروزا و شیوه‌های تشخیص دوپینگ بیشتر آشنا شویم. گفتنی است دکتر «خلیلی‌فر» فارغ‌التحصیل دانشگاه علوم پزشکی تهران و عضو انجمن پزشکان ورزشی است. وی دارای ٢٠ سال تجربه کاری در حوزه پزشکی و ١٣ سال سابقه در حوزه پزشکی ورزشی است. او همچنین دارای مدرک پزشکی ورزشی از فدراسیون پزشکی ورزشی و مدرک آسیب‌های ورزش اسکی پیشرفته بین‌المللی است و کورس‌های ماساژ ورزشی و دوپینگ را گذرانده است و پزشک اسبق تیم ملی بوکس، تیم ملی تکواندوی نیروهای مسلح در مسابقات ویتنام، پزشک تیم ملی ورزش‌های سه‌گانه و مدرس آسیب‌های ورزشی کوهنوردی و اسکی در مقاطع مختلف بوده است. رئیس هیأت کوهنوردی نیروی زمینی و عضو و پزشک تیم ملی هیمالیانوردی ارتش جمهوری اسلامی ایران از دیگر فعالیت‌های اجرائی دکتر «خلیلی‌فر» است. او همچنین مقالات مختلفی در حوزه پزشکی ورزشی ازجمله آسیب‌های ورزش اسکی در ایران در نشریات بین‌المللی منتشر کرده است.

*‌ دوپینگ به چه معناست؟

طبق اسنادی که هم‌اکنون در اختیار داریم، ریشه این واژه از زبان‌های محلی آفریقایی است. مردم آفریقای جنوبی برای افزایش توان جسمی در رقص‌های آیینی از نوشیدنی‌های الکلی استفاده می‌کردند به نام دوپ؛ بعدها این واژه برای توصیف همه روش‌های مختلف افزایش کارایی جسمی و بدنی به کار رفت. امروزه در فارسی واژه «زورافزایی» را به جای آن انتخاب کرده‌اند. پس در مجموع می‌توان گفت دوپینگ به معنای استفاده از مواد و روش‌های مختلف برای افزایش کارایی بدن است که درحال‌حاضر ١٠ مصداق کلی دارد.

*‌ چه ملاک و معیارهایی برای انتخاب یک ماده، به‌عنوان ماده نیروزا و ممنوع وجود دارد؟

تصمیم‌گیری برای انتخاب و معرفی مواد جدید به‌عنوان مواد نیروزای غیرمجاز برعهده «وادا» یا «سازمان جهانی ضددوپینگ» است که این سازمان هرساله فهرست موجود را بررسی و بازنگری می‌کند و درصورتی‌که ماده تازه‌ای به‌عنوان ماده ممنوع انتخاب شود، به شکل رسمی به همه کشورها اعلام می‌شود. ملاک و معیار برای انتخاب این مواد (که ممکن است طبیعی یا مصنوعی باشند)، افزایش غیرطبیعی کارایی بدن است. مواد نیروزا در چند دسته مهم قرار می‌گیرند که از مهم‌ترین آنها می‌توان ترکیبات آنابولیک و استروئیدی فاکتورهای خون‌ساز، مواد مخدر و فاکتورهای رشد، مواد پوشاننده و محرک‌ها را نام برد.

*‌ چه عواملی باعث می‌شود که با وجود مبارزه گسترده با دوپینگ، در عمل باز هم برخی از ورزشکاران دوپینگ می‌کنند؟

چندین دلیل ممکن است داشته باشد ازجمله استفاده از مواد یا روش‌های جدید به این امید که استفاده از این روش‌ها مخفی بماند. در بسیاری از این موارد، ورزشکار دوپینگی از مواد نیروزای غیرمجاز متداول استفاده نمی‌کند بلکه با امید مخفی‌ماندن دوپینگ، از روش‌ها و مواد جدیدی استفاده می‌کند که در بسیاری از موارد، تشخیص آنها بسیار دشوار است. نکته دیگر این است که در برخی از رقابت‌ها ممکن است تهیه نمونه از افراد و آزمایش دوپینگ درباره همه ورزشکاران انجام نشود بلکه به شکل اتفاقی و قرعه‌کشی، فقط از برخی ورزشکاران نمونه بگیرند. البته در نظر داشته باشید که در رقابت‌های مهم مانند المپیک، نمونه‌ همه ورزشکاران اول تا چهارم و همه کسانی که رکوردشکنی می‌کنند تهیه و آزمایش می‌شود، ولی ممکن است در مسابقات کشوری، نمونه‌برداری و انجام آزمایش برای همه ورزشکاران انجام نشود. البته در این موارد هم اگر مسئولان در بررسی عملکرد یک ورزشکار، با مواردی مواجه شوند که فراتر از توانایی‌های ورزشکار معمولی باشد، مثلا استارت‌های بسیار سریع داشته باشد یا کارایی‌اش در یک رقابت، بسیار فراتر از عملکرد معمولش باشد، نمونه‌گیری و انجام آزمایش درباره او حتما اجرا می‌شود.

*‌ وقتی که نمونه‌ای از ورزشکاران تهیه شد، آزمایش تشخیص دوپینگ چگونه انجام می‌شود؟

اول از همه روی این نکته تأکید می‌کنم که از هر ورزشکاری دو نمونه تهیه می‌شود تا درصورتی‌که نتیجه آزمایش یک نمونه مشکوک بود یا اینکه ورزشکاری اعتراض کرد، از نمونه دیگر استفاده کنند. اما درباره شیوه‌های انجام آزمایش باید گفت تا حدود زیادی شبیه آزمایش تشخیص طبی است که ما هنگام مراجعه به پزشک انجام می‌دهیم؛ البته با این توضیح که روش‌های تشخیص دوپینگ پیشرفته‌تر و دشوارتر است. نکته دیگری که باید بر آن تأکید کرد این است که مواد نیروزای غیرمجاز چندصد گونه مختلف است که در چند دسته کلی قرار می‌گیرند. بسیاری از این مواد نیروزا، اندیکاتور یا شناساگر خاصی دارند که با استفاده از اندیکاتور می‌توان آنها را شناسایی کرد. استفاده از شناساگر یا اندیکاتور هم تا حدود زیادی شبیه استفاده از کیت‌های تشخیص حاملگی یا تست قند خون است. در موارد پیچیده‌تر نیز بسته به اینکه ماده نیروزا در کدام دسته باشد، از روش‌های متفاوتی مانند کروماتوگرافی استفاده می‌کنند.

*‌ چرا آزمایش‌های تشخیص دوپینگ این‌قدر طول می‌کشد و پرهزینه است؟

چندین دلیل دارد از جمله اینکه همان‌گونه که گفتم تعداد موادی که وجود یا وجودنداشتن آنها باید بررسی شود، زیاد هستند و در نتیجه بررسی همه آنها به زمان بسیار زیادی نیاز دارد. نکته دیگر اینکه در بسیاری از موارد، مقدار ماده نیروزای غیرمجازی که باید شناسایی شود، بسیار ناچیز و در حد میکرو است که همین موضوع تشخیص دقیق مواد موجود را بسیار دشوار می‌کند. به همین دلیل هم هست که ممکن است همه کشورها، آزمایشگاه کاملی برای تشخیص همه این مواد نداشته باشند.

*‌ بارها پیش آمده است ورزشکاری که تست دوپینگش مثبت شده، مدعی می‌شود که خبر نداشته چنین ماده‌ای غیرمجاز است. آیا چنین توجیهی پذیرفتنی است؟

چنین توجیهاتی بسیار پیش‌پاافتاده و نپذیرفتنی است و مسئولان کمیته‌های دوپینگ به این توجیهات توجه نمی‌کنند زیرا همیشه نام مواد نیروزای غیرمجاز رسما به همه کشورها و فدراسیون‌ها اعلام می‌شود و همه کارشناسان و مربیان کاملا در جریان فهرست دقیق این مواد هستند.

علاوه بر این خود ورزشکار هم می‌تواند به سایت سازمان ضددوپینگ مراجعه کند و از فهرست این مواد مطلع شود. البته موارد مشابه دیگری هم ممکن است پیش بیاید ازجمله اینکه ممکن است فردی مدعی شود من از ترکیبی استفاده کردم که روی بسته‌بندی یا برچسب و بروشور این ماده وجود چنین ماده نیروزای غیرمجازی ذکر نشده است و من ندانسته این ماده را مصرف کردم و در نتیجه بی‌تقصیرم که همان‌گونه که گفتم کسی به چنین توجیهاتی توجه نمی‌کند زیرا ندانستن، رفع‌کننده مسئولیت نیست. به بیان دیگر ورزشکاری که در بالاترین سطح رقابت‌های کشوری یا بین‌المللی شرکت می‌کند، حتما باید از محصولات شرکت‌های معتبر استفاده کند که تمام مواد تشکیل‌دهنده دارو یا مکمل ذکر شده باشد یا با هماهنگی پزشک تیم باشد.

*‌ فرض کنید ورزشکاری از ماده نیروزا استفاده کرده باشد. اثرات و نشانه‌های مصرف این ماده تا چه زمانی در بدن شخص می‌ماند؟ به بیان دیگر تا چه زمانی می‌توان با انجام آزمایش پی‌ برد که وی از ماده نیروزا استفاده کرده است؟

این موضوع به‌شدت به نوع ماده مصرف‌شده بستگی دارد. به همین دلیل در علم پزشکی از یک ویژگی به نام نیمه‌عمر برای تشخیص مواد واردشده به بدن استفاده می‌کنند که به مفهوم مدت‌زمانی است که نیمی از یک ماده خاص از خون پاک می‌شود و برای هر ماده زمان خاصی است. با توجه به اینکه ماندگاری این مواد در بدن متفاوت است، برخی افراد متقلب هم به دنبال راهی برای فریب آزمایشگاه‌ها هستند.

*‌ یکی از مهم‌ترین تقلب‌های دوپینگی، ماجرای دوپینگ «لنس آرمسترانگ» دوچرخه‌سوار آمریکایی بود. چرا تشخیص دوپینگ او این همه طول کشید؟

زیرا او از یک روش دوپینگ بسیار پیشرفته به نام دوپینگ خونی استفاده می‌کرد. انجام این کار به آزمایشگاه‌های بسیار پیشرفته و متخصصان خبره نیاز دارد که افراد بسیار کمی در دنیا به آن دسترسی دارند. در نظر داشته باشید حتی این روش دوپینگ پیشرفته نیز تا ابد مخفی نماند و بالاخره روزی اسرار آن برملا شد.

با اندکی اضافات و تلخیص برگرفته از روزنامه شرق، صفحه 12، تاریخ انتشار: سه شنبه 2 شهریور 1395، شماره: 2663 .