شعار سال:روزنامه ایران در روز ششم مرداد ماه 1394 یادداشتی از نگارنده با عنوان «بازگشت صنف پزشکی به حرفه خدماتی» منتشر کرد. این یادداشت را خودم «پایان پزشک سالاری» گذاشته بودم. اما گفتند پزشکان ممکن است از این عنوان به رنجند. از اینرو عنوان آن یادداشت را تغییر دادند. هر چند علی رفم تغییر عنوان همچنان پزشکان رنجیده خاطر شده بودند و گفتند به روزنامه ایران برای انتشار این یادداشت اعتراض کرده اند. به هر حال قصد من بیان و تحلیل جامعه است و نه جسارت به صنف خاصی. امیدوارم روزی همه ما خود را آماده نقد کنیم. انشا الله.

پزشکي مدرن در ايران معاصر از زمان عباس ميرزا آغاز شد. تا پيش از آن ، حکيمان که بنابه ادعا جامع علوم بودند اغلب کار طبابت را نيز انجام مي دادند ورود تدريجي ايران به جهان مدرن همراه با آشنايي ايرانيان با پزشکي مدرن بود. در ابتدا مردم بويژه گروه هاي سنتي در برابر پزشکي مدرن مقاومت مي کردند. به اعتقاد اين گروه پزشکي مدرن نوعي مقاومت در برابر اراده الهي و حتي مداخله در آن بود، زيرا پزشکان مدرن سعي داشتند از مرگ انسان پيشگيري کنند و آن را به تعويق بيندازند و از آنجا که مرگ و حيات انسان دست خداوند است کسي نبايد مانع از تحقق اراده الهي شود. از اين رو عباس ميرزا دستور داد کتابي بنويسند که نشان دهد پزشکي مدرن همان کاري را انجام مي دهد که طب سنتي و حکما انجام مي دادند. از آن پس بود که بتدريج ما با مفاهيم و مباني و روش هاي پزشکي مدرن آشنا شديم.
    بتدريج با تحولات اجتماعي و فرهنگي، گفتمان پزشکي مدرن در ايران معاصر از مشروعيت و قدرت چشمگيري برخوردار شد. بدن و سلامتي اهميت ويژه اي در بين مردم يافت و گفتمان پزشکي مدرن اهميت پيدا کرد تا آنجا که نه تنها پادشاه و درباريان داراي پزشک مخصوص شدند بلکه همه مردم خود را نيازمند پزشک دانستند. ما امروز در لحظه خاصي از تاريخ گفتمان پزشکي در ايران هستيم دوره مقاومت در برابر پزشکي مدرن چندين دهه به طول انجاميد، اما سرانجام توانست خود را به عنوان گفتماني همگاني بر ذهن و ضمير و زبان جامعه مسلط کند. تسلط گفتمان پزشکي بر جامعه با توسعه روز افزون و تحولات سياسي و اجتماعي روز به روز بيشتر شد. از دوره پهلوي پزشکان به يکي از مهم ترين و پرقدرت ترين گروه هاي اجتماعي تبديل شدند و نهاد پزشکي به عنوان يکي از عمومي ترين و ضروري ترين نهادهاي اجتماعي جايگاه خود را در نظام مديريت و حيات اجتماعي ايرانيان تثبيت کرد.
    چند عامل موجب قدرت گرفتن روز افزون گفتمان پزشکي شد:
    1- عامل نخست، نياز همگاني به پزشکي مدرن و باور به قدرت علمي پزشکي در نجات انسان و اعطاي حيات و سلامتي به انسان بود. در واقع پزشک در پرتو ايدئولوژي علم توانست به منابع عظيم اقتصادي، اجتماعي، سياسي و فرهنگي دسترسي پيدا کند.
    2- عرضه پزشک و خدمات درماني و پزشکي بسيار کمتر از تقاضاي اجتماعي روز افزون بود. در نتيجه پزشک به کالايي کمياب در جامعه تبديل شد.
    پزشکي طلاي کميابي بود که همگان آن را جست وجو مي کردند. دولت ناگزير دانشگاه ها و موسسات آموزش پزشکي را گسترش داد اما به دليل روند افزايش تقاضاي اجتماعي هرگز از ارزش اين کالاکاسته نشد تا آنجا که دولت ها مجبور بودند براي مدت طولاني از هندوستان و ساير کشورها پزشک وارد کنند.
    3- با گسترش قدرت و نفوذ ايدئولوژي علم، پزشکي بتدريج توانست نه تنها به عنوان نوعي خدمت بلکه به عنوان نماد علم و عقلانيت مدرن در ذهنيت اجتماعي، خود را تثبيت کند، چنانکه گويي پزشکي نه نوعي خدمت اجتماعي بلکه نوعي علم است.
    از اين لحظه به بعد پزشکان خود را ديگر نه به عنوان خدمتگزاران مردم بلکه به عنوان نخبگان و برگزيدگان علم مانند فيزيکدانان، فيلسوفان و يا مانند نوابغ هنري به جامعه معرفي کردند. 4- ارزش کميابي به علاوه ارزش منزلتي علمي موجب شد پزشکان بتوانند به قدرت اقتصادي عظيمي دست يابند. آن ها سرمايه هاي علمي و سياسي و اجتماعي شان را به سادگي تبديل به سرمايه اقتصادي کردند به طوري که پزشکان توانستند در کنار تجار و بازرگانان و بازاريان قرار گيرند و بخش مهمي از نخبگان اقتصادي جامعه را تشکيل دهند.
    5- پزشکان در نتيجه انباشت انواع سرمايه هاي اجتماعي و اقتصادي خود به انباشت سرمايه سياسي پرداختند و توانستند جايگاه بلندي در مديريت جامعه به دست آورند به طوري که توانستند از دوره پهلوي اول، پست هاي عالي و ارشد مديريتي را در ايران تصاحب کنند.
    حاصل مجموعه اين تحولات، ظهور پديده اي به نام «پزشک سالاري» در ايران معاصر بود. پزشکان توانستند از دوره مقاومت در برابر پزشک به دوره سلطه پزشکي در جامعه انتقال يابند اما طي دو دهه اخير شاهد تحول تازه اي در اين عرصه هستيم. جامعه ايران بتدريج در حال گذر از پزشک سالاري است. نشانه ها و عوامل اين گذر، موارد زير است:
    1- با گسترش دانشگاه ها و موسسات آموزش عالي ديگر نه تنها پزشک وارد نمي کنيم بلکه بعضاً شاهد بيکاري جمع قابل توجهي از پزشکان هستيم. اين امر ارزش کميابي پزشکي را از ميان برده است.
    2- مردم در نتيجه دسترسي به رسانه ها و يادگيري خودآموخته خدمات و تشخيص هاي پزشکي، ديگر مانند گذشته به پزشکان به چشم معجزه گران علمي نگاه نمي کنند و همين موضوع ابهت پزشکي را به چالش کشيده است. بروز برخي رفتارهاي سوء جامعه پزشکي طي سال هاي اخير بتدريج نوعي رويکرد انتقادي به اين حرفه را در ميان مردم به وجود آورده است.
    3- بتدريج با افزايش سواد مردم و آگاهي آنها به حقوق شهرونديشان اين آگاهي در مردم شکل گرفته است که پزشکي پيش از آنکه علم باشد يک خدمت است. از اين رو رفتار پزشکان با مردم زير ذره بين انتقادي رسانه ها و شهروندان قرار گرفته است.
    4- در شرايطي که جامعه هزينه بالايي بابت بيماري هاي خود مي پردازد مردم بتدريج آگاه شدند که بايد بيشتر به علوم بهداشتي توجه کنند تا علوم پزشکي؛ و به اين ترتيب بتدريج اولويت مردم در حال تغيير از درمان به سوي بهداشت و پيشگيري است.
    با اين حال حوادثي که طي سال هاي اخير رخ داد مانند بيکاري انبوه پزشکان، رفتارهاي سوء رسانه ها، بازنمايي آنها در رسانه ها مثل سريال «در حاشيه» گفتمان پزشکي را با چالش هاي جدي روبه رو کرد. واکنش هيجاني و تهديد جامعه پزشکي در قبال سريال در حاشيه يا قتل اخير پزشک اردبيلي نشان مي دهد پزشکان مي خواهند از افول قدرت همه جانبه و سيطره امپراتوري خود جلوگيري کنند. اما واقعيت اين است که جامعه پزشکي بايد بتدريج بياموزد که بايد متواضعانه و خدمتگزارانه در جايگاه اصلي خود به عنوان حرفه خدماتي همچون پليس، معلمان و استادان دانشگاه قرار گيرد. پزشک، پزشک است و آنان به اين واقعيت که گفتمان پزشکي به پايان دوره سروري خودش نزديک شده واقف شده اند. جامعه پزشکي بايد آماده نقدها و نظرهاي مردم باشد. آنها بايد بياموزند که آنچه را به دست آورده اند در يک رويکرد عدالت محور و منصفانه بازتعريف کنند.

شعار سال، با اندکی تخلیص و اضافات برگرفته از سایت فرهنگ شناسی، تاریخ 8 اردیبهشت 13999،www.farhangshenasi.ir