چهارشنبه ۰۵ ارديبهشت ۱۴۰۳ - 2024 April 24 
شعار سال:در سال‌های اخیر به‌سبب تغییرات اقلیمی و خشکسالی، آبخوان‌های چهارمحال‌وبختیاری نه تنها تغذیه نشده، بلکه به‌سبب برداشت‌های بی‌رویه با افت شدید آب مواجه شده است، به نحوی‌که منابع آب موجود در دشت‌های این استان به مرز بحران رسیده و براساس اعلام آب منطقه‌ای استان چهار دشت استان ممنوعه‌بحرانی اعلام شده و ذخایر آب زیرزمینی رو به کاهشی است، به‌طوری‌که کسری مخازن آب زیرزمینی استان بیش از ۷۰۰ میلیون مترمکعب است و پدیده فرونشست دشت‌ها که از سال‌های گذشته در چهارمحال‌وبختیاری شکل گرفته، به‌سرعت درحال پیشروی است.
مسأله بی‌آبی در ایران مشکلی است که تا چند دهه گذشته در حد هشدار بود، اما اکنون درحال تبدیل شدن به یک ابرچالش است. مسأله بی‌آبی در ایران به‌مرور تبدیل به چالشی همه‌‌جانبه می‌شود، مسأله‌ای که شاید تا چند دهه گذشته در حد هشدار‌های رسمی و نیمه‌‌رسمی مسئولان وزارت نیرو به شهروندان برای مصرف کم‌تر آب به‌ویژه در فصل تابستان بود، اکنون به چالشی مبدل شده که نه تنها مدیران حوزه آب و کنشگران محیط‌زیستی، بلکه عامه مردم را نگران کرده و به خود مشغول ساخته و درحال تبدیل شدن به یک ابرچالش در آینده نزدیک است.
تداوم روند کم‌بارشی از یک‌سو و مصرف بالای آب از سوی دیگر به خوبی نشان می‌دهد که این ابرچالش چندان دور از وقوع نیست. ابرچالشی که تمامی جنبه‌های طبیعی و انسانی زیست کشور را درگیر خود خواهد ساخت و شرایط زندگی را به بحرانی‌ترین نقطه خود خواهد رساند. درواقع به‌رغم وقوع شدید تغییر اقلیم و دوره‌های خشکسالی در کشور مصرف آب و استحصال آب‌های زیرزمینی از عمیق‌ترین چاه‌ها همچنان به‌شدت خود باقی است.
وضعیت بحرانی دشت خان‌میرزا ناشی از بهره‌برداری غیراصولی است
دشت خان‌میرزا در دهه ۶۰ به‌صورت تالاب بود و طبق عکس‌های هوایی سال ۱۳۴۰ مساحت آن به دوهزار هکتار می‌رسید، اما طبق عکس‌های سال ۱۳۸۰ این مساحت به کم‌تر از ۸۰۰ هکتار آن هم نه محیط تالابی، بلکه مرغزار‌های خشک رسید و هم‌اکنون به یکی از دشت‌های بحرانی استان تبدیل شده است. این دشت در مجاورت روستای سرتنگ دینار عالی به فاصله ۲۳ کیلومتری مرکز شهرستان لردگان قرار دارد که طی سال‌های گذشته با داشتن ۱۵ چشمه آب به‌وفور در سطح آن مشاهده می‌شد.
هومان خاکپور، فعال زیست‌محیطی چهارمحال‌وبختیاری در این باره به باشگاه خبرنگاران جوان گفت: این منطقه تا دو دهه قبل یک تالاب بسیار زیبا و مأمنی برای پرندگان مهاجر بود که برخی نقاط آن به‌دلیل عمق زیاد به باتلاق شهرت داشت، اما در سال‌های گذشته به دشت بحرانی‌ممنوعه تبدیل شده است.
کارشناسان حوزه منابع‌طبیعی و محیط‌زیست استان چهارمحال‌وبختیاری معتقدند خشک‌سالی‌های اخیر، برداشت و بهره‌برداری بی‌رویه از آب تالاب و بهره‌برداری غیراصولی و غیرکارشناسی از آب‌های زیرزمینی باعث خشک‌شدن تالاب و نابودی دشت خان‌میرزا شده است. درحال‌حاضر وضعیت دشت و محیط تالابی خان‌میرزا به‌گونه‌ای است که این دشت را به منبع تولید گردوخاک استان تبدیل کرده است.
علی محمدی‌مقدم، مدیرکل منابع‌طبیعی و آبخیزداری چهارمحال‌وبختیاری، با بیان این‌که این منطقه تالابی از اوایل دهه ۱۳۶۰ به‌علت آشنا نبودن اهالی با اهمیت تالاب، زهکشی به‌شکل قابلملاحظهای خشکانده شد و آب آن برای کشاورزی مورد استفاده قرار گرفت، افزود: این تالاب هم‌اکنون درپی خشکسالی، بهره‌برداری بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی با حفر حدود یک‌هزار حلقه چاه مجاز و غیرمجاز و نهایتاً کاهش سطح آب‌های زیرزمینی و فرونشست قابل‌توجه زمین، به‌طور کامل نابود شده است.
او اضافه کرد: این تعداد چاه کشاورزی، سالانه حدود ۱۳۷ میلیون مترمکعب از حجم آب‌های زیرزمینی منطقه خان‌میرزا را برای آبیاری اراضی کشاورزی تخلیه می‌کند. دشت خان‌میرزا با مساحتی معادل ۲۳ هزار و ۵۰۰ هکتار، بیش از ۳۵ هزار نفر جمعیت را در این منطقه جای داده که شغل بیش از ۸۰ درصد روستاییان آن نیز کشاورزی است. بیش‌تر محصولات کشاورزی ازجمله علوفه، حبوب، گندم و برنج تولیدی این منطقه در دهه ۸۰ رتبه نخست کشاورزی استان را داشت.
مدیرکل منابع‌طبیعی و آبخیزداری چهارمحال‌وبختیاری گفت: دشت خان‌میرزا از بزرگترین پهنه‌های وسیع و یکی از دشت‌های بحرانی استان است که در سال‌های اخیر تغییرات بسیار گسترد‌ه‌ای در بخش‌های کاربری اراضی، کیفیت و کمیت آب‌های زیرزمینی داشته و هم‌اکنون غلظت املاح و آلودگی آب آن به‌شدت بالا رفته است.
خودسوزی دشت خان‌میرزا
دشت و محیط تالابی خان‌میرزا در شهرستان لردگان چهارمحال‌وبختیاری سال ۱۳۹۱ و همچنین در سال ۱۳۹۶ دچار پدیده خودسوزی شد. این پدیده که شب‌ها سبب گداخته شدن و قرمز رنگی خاک منطقه در نزدیکی روستای سرتنگ دینار عالی می‌شود، باعث نگرانی و ترس شدید اهالی شد.
به گفته یکی از شهروندان خان‌میرزا، حرارت بخار و دود خروجی از دهانه چند حفره در اطراف روستا به حدی بود در چند سانتی‌متری عمق خاک باعث سوختن و آتش‌گرفتن علوفه‌های خشک می‌شد.
علی محمدی‌مقدم، مدیرکل منابع‌طبیعی و آبخیزداری چهارمحال‌وبختیاری، گفت: پدیده خودسوزی دشت خان‌میرزا یک پدیده نادر و طبیعی است که درواقع نوعی اعتراض دشت به نحوه برخورد با آن محسوب می‌شود.
او با اشاره به این‌که پس از تجربه خودسوری و آتش‌سوزی زیرزمینی تالاب پریشان در استان فارس در چند سال گذشته دشت خان‌میرزا هم با این پدیده مواجه شد، افزود: این آتش‌سوزی بر اثر تداوم خشکسالی و کم‌بارشی در اراضی این تالاب که دو دهه است به دشت تبدیل شده، اتفاق افتاده است.
خاکپور، کارشناس منابع‌طبیعی چهارمحال‌وبختیاری، نیز در این زمینه گفت: این دود و بخار ناشی از آتش‌سوزی گاز‌های تالابی متان در لایه‌ها و حفره‌های زیرین زمین در دشت خان‌میرزا است که هم‌اکنون به‌دلیل خشک‌سالی‌های پیایی، بهره‌برداری‌های غیرکارشناسی و بی‌رویه و فرونشست زمین این پدیده را تجربه می‌کند.
علی خسروی، بخشدار خان‌میرزا، از فرونشست زمین در این منطقه به‌دنبال پدیده آتش‌سوزی دشت خان‌میرزا خبر می‌دهد و می‌افزاید: این دشت هم‌اکنون درپی خشکسالی، بهره‌برداری بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی با حفر حدود ۷۵۰ حلقه چاه مجاز و غیرمجاز و کاهش سطح آب‌های زیرزمینی و فرونشست قابل‌توجه زمین، به‌طور کامل نابود شده است و هیچ‌گونه اثری از آن محیط وجود ندارد.
خودسوزی دشت‌ها پیامد خشک‌سالی‌های اخیر است
خشکسالی یک‌دهه است در چهارمحال‌وبختیاری خودنمایی کرده و این خشکسالی اقلیمی، برداشت‌های بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی و بی‌آبی دشت‌ها را به‌دنبال داشته است. نمونه فاجعه زیست‌محیطی خودسوزی در تالاب‌های بین‌المللی چغاخور، گندمان و دهنو هم به‌وقوع پیوست و حیات دشت‌های چهارمحال‌وبختیاری را به کُما فرو برد و حالا دشت شهرکرد هم در آستانه خودسوزی قرار گرفته است. اما به گفته کارشناسان، تکرار این وضعیت می‌تواند حیات منطقه را با خطر جدی مواجه کند؛ وقوع این فاجعه زیست‌محیطی دلایل متعددی دارد که به گفته کارشناسان خشکسالی و عدم صحیح مدیریت منابع از مهم‌ترین این دلایل به‌شمار می‌رود.
مهرداد قطره‌سامانی، یک کارشناس مسائل اقلیم‌شناسی چهارمحال‌وبختیاری، بر ضرورت توجه به مدیریت صحیح منابع آب تأکید کرد و گفت: برای خروج از بحران هیچ راهی جز مدیریت صحیح منابع آب وجود ندارد.
شهرام احمدی، مدیرکل محیط‌زیست چهارمحال‌وبختیاری، هم اظهار داشت: با توجه به وقوع پدیده خودسوزی در دشت‌ها، برای جلوگیری از خشکی بیش از حد دشت‌ها و تالاب‌ها، تأمین حقابه تالاب‌ها از حقابه زیست‌محیطی ضروری است، زیرا حقابه زیست‌محیطی باید برای تالاب‌ها بماند. به‌عبارتی اگر حقابه تالابی ۱۰ میلیون مترمکعب است و به اندازه ۱۵ میلیون مترمکعب آب برای کشاورزی برداشت شود (پنج میلیون مترمکعب برداشت مازاد) موجب خشکسالی تالاب و تبدیل آن به دشت و به‌دنبال آن وقوع خودسوزی می‌شود. به هر حال برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی موجب شده منافذ موجود در بین لایه‌های خاک از بین برود که با خشک شدن و چسبندگی این لایه‌ها شاهد فرونشست زمین و شکل‌گیری فروچاله‌ها و گاهی خودسوزی دشت‌ها خواهیم بود که برای کاهش این وقایع باید برداشت از منابع آبی زیرزمینی را کاهش دهیم.
زنگ خطر فرونشست دشت‌های چهارمحال‌وبختیاری
برداشت‌های بی‌رویه آب‌های زیرزمینی چهارمحال‌وبختیاری سبب فرونشست‌های عمیق در دشت‌های این استان شده که تداوم این روند مخاطرات زیست‌محیطی را درپی خواهد داشت.
سیدهاشم فاطمی، کارشناس حفاظت و بهره‌برداری از امور آب شرکت آب منطقه‌ای چهارمحال‌وبختیاری، گفت: دشت‌های این استان به‌سبب تغییر اقلیم و تبدیل بارش‌ها از برف به باران طی ۱۰ سال متوالی نه تنها تغذیه نشده، بلکه با برداشت‌های بی‌رویه آب از دشت‌ها روزبه‌روز سطح ایستابی آنها کاهش داشته است.
او تعداد دشت‌های استان را ۱۰ دشت اعلام و اضافه کرد: از این تعداد شش دشت ممنوعه و چهار دشت شامل دشت‌های شهرکرد، سفید دشت، جوانمردی و بروجن- فرادنبه به ممنوعه‌بحرانی تبدیل شده که به‌طور مستمر درگیر فرونشست زمین و افت سطح ایستایی شده است.
فاطمی ادامه داد: رخداد پدیده فرونشست کاهش حجم مخزن، روند مستمر افت سطح ایستابی و کیفیت نامطلوب آب از مهم‌ترین عوامل بحرانی شدن وضعیت این چهار دشت است.
او بیش‌ترین فرونشست دشت‌های استان را مربوط به دشت خان‌میرزا دانست و افزود: این دشت هم‌اکنون با ۷۰ سانتی‌متر فرونشست، حاصل برداشت بی‌رویه آب با ۷۵ میلیون مترمکعب کسری مخزن آب است.
کارشناس حفاظت و بهره‌برداری از امور آب شرکت آب منطقه‌ای چهارمحال‌وبختیاری اظهار داشت: ضخامت آبرفتی استان کم است، بنابراین اگر چاره‌ای اندیشیده نشود تا چندین سال آینده ذخایر آب زیرزمینی به پایان می‌رسد و با مشکلات شدید آبی مواجه خواهیم شد.
فاطمی بیان کرد: متأسفانه ذخایر آب زیرزمینی روند کاهشی را طی می‌کند، به‌طوری‌که کسری مخازن آب زیرزمینی استان بیش از ۷۰۰ میلیون مترمکعب است و باید به‌منظور کنترل و جلوگیری از فرونشست زمین مخصوصاً در اطراف دشت‌ها سطح ایستابی آنها افزایش یابد.
او فرونشست زمین در دشت شهرکرد را ۵۶ سانتی‌متر اعلام کرد و گفت: این فرونشست که از سال ۱۳۶۵ شکل گرفته، دشت شهرکرد را با ۱۷۰ میلیون مترمکعب کسری مخزن و کاهش ۱۶ متری سطح ایستابی آب مواجه کرده است.
فاطمی اضافه کرد: دشت سفیددشت نیز با کاهش ۲۳ متری آب و سایر دشت‌ها ازجمله کیار، گندمان- بلداجی، لردگان و مالخلیفه با کسری چند متری مخزن آب روبه‌روست و فرونشست در این دشت‌ها نیز آغاز شده و درحال پیشروی است.
تلاش برای احیای آبخوان‌ها
البته در سال‌های گذشته برخی طرح‌های آبخیزداری و آبخوانداری در قالب احداث بند‌ها و سد‌های خاکی در بالادست دشت‌های چهارمحال‌وبختیاری ازجمله دشت شهرکرد اجرا و احداث شده است. اما این دشت‌ها همچنان نفس‌های آخر خود را می‌کشند. به هر حال برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی موجب شده منافذ موجود در بین لایه‌های خاک از بین برود که با خشک شدن و چسبندگی این لایه‌ها شاهد فرونشست زمین و شکل‌گیری فروچاله‌ها و گاهی خودسوزی دشت‌ها خواهیم بود که برای کاهش این وقایع باید برداشت از منابع آبی زیرزمینی را کاهش دهیم.
علی محمدی‌مقدم، مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری چهارمحال‌وبختیاری، با بیان این‌که افت آب‌های زیرزمینی، فرونشست و خودسوزی (آتش‌سوزی درونی) سه پدیده‌ای هستند که در استان رخ داده است، اظهار داشت: مهار موقت و کوتاه‌مدت این بحران‌های زیست‌محیطی، نیازمند آبیاری، نفوذ آب در عمق زمین برای خنک و مرطوب کردن لایه‌های زیرین دشت با آبرسانی سیار و آب چشمه بالادست است.
او افزود: برای مقابله و مهار بلندمدت آن، نیازمند انجام مطالعات جامع بوم‌شناختی و اکولوژیکی منطقه، اعمال راهکار‌های کارشناسی برای کاهش بهره‌برداری و صرفه‌جویی در مصرف منابع آبی و هدایت رواناب‌های سطحی در فصل بارش است.
امروز دشت‌هایی که شکاف برداشته یا در آن فروچاله اتفاق افتاده، ثمره برداشت بی‌حاصلی است که در ۱۰ تا ۲۰ سال گذشته به دشت‌ها تحمیل کردیم و هیچ نتیجه اقتصادی جدی نیز در کشور شکل نداده است. به‌عنوان راهکار درازمدت بر مبنای تجربه سایر کشور‌ها چاره‌ای جز اصلاح روش‌های مدیریت منابع آب وجود ندارد و تا زمان باقی است باید به سوی آن حرکت کرد.
شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته ازروزنامه سبزینه، تاریخ انتشار: 3 تیر ۱۳۹۹، کد خبر:85696،www.sabzineh.org
