شعارسال: بازار کشور‌های همسایه ایران شامل ۱۵ کشور دارای مرز خاکی و دریایی به دلایلی همچون سهولت دسترسی (وجود مرز‌های زمینی و دریایی مشترک که باعث کاهش هزینه‌های حمل و نقل میشود)، موقعیت ممتاز ژئوپلیتیکی ایران، وجود اشتراکات فرهنگی، مذهبی، زبانی و تمدنی، محوریت ترانزیتی ایران و امکان صادرات مجدد کالا‌های تولید ملی به بازار‌های فرامنطقه ای از طریق کشور‌های همسایه (درنتیجه کاهش آثار تحریم‌ها بر تجارت خارجی)، دارای اهمیت راهبردی است و در هر برنام‌های برای توسعه تجارت خارجی و صادرات کالا‌های ایرانی، باید در اولویت قرار گیرند.

با این وجود، اما طی همه این سالها، ایران سهم شایسته ای در این بازار که اندازه آن بیش از هزار میلیارد دلار است را به دست نیاورده است؛ به طوری که سهم کشورمان از این بازار ۱۵ کشور همسایه، تنها در حدود ۲.۳ درصد بوده است. بررسی‌ها نشان میدهد که ایران تنها با دو کشور عراق و افغانستان دارای تراز تجاری بالای یک میلیارد دلار بوده و از آن سو با امارات دارای تراز تجاری منفی ۴ میلیارد دلاری است. بهطور کلی آمار‌ها از غفلت کشورمان از ظرفیت‌های عظیم بازار کشور‌های منطقه حکایت میکند. در این گزارش با مروری بر نقاط مهم تجارت خارجی کشور با ۱۵ همسایه، چالش‌های این حوزه را بررسی کردهایم.

تنها ۲.۳ درصد از بازار کشور‌های همسایه در اختیار ایران

کشور‌های همسایه ایران شامل ۱۵ کشور عراق، ترکیه، امارات، افغانستان، پاکستان، عمان، روسیه، جمهوری آذربایجان، ارمنستان، ترکمنستان، قطر، کویت، قزاقستان، بحرین و عربستان هستند. این کشورها، تولیدکنندگان ایرانی را درمعرض بازاری به وسعت چندبرابر ایران قرار میدهند. مجموع بازار کشور‌های همسایه با احتساب سوریه به حدود ۵۱۳۵ میلیارد دلار میرسد (آمار بانک جهانی). این رقم با اضافه شدن کشور هند و نزدیکی آن به بندر چابهار میتواند نزدیک به ۸۰۰۰ میلیارد دلار شود.

این ۱۵ کشور همچنین حدود ۶۰۰ میلیون جمعیت داشته که در آن‌ها سالانه ۲۰۰۰ میلیارد تجارت صورت میگیرد.

این درحالی است که سهم صادرات ایران به این کشور‌ها در سال ۱۳۹۸ درمجموع ۲۲ میلیارد و ۸۵۵ میلیون دلار بوده است که تنها ۲.۳ درصد از واردات هزار میلیارد دلاری این کشور‌ها در این سال را تشکیل میدهد. در میان این ۱۵ کشور، بیشترین صادرات سال ۹۸ به عراق صورت گرفته است.

 

سال گذشته ۲۶ میلیون تن کالا به ارزش ۹ میلیارد دلار به این کشور همجوار صادر شده که بهلحاظ ارزشی رشد ۰.۶ درصدی را نسبت به سال ۹۷ ثبت کرده است. اما واردات از عراق چندان چشمگیر نیست و درمجموع ۱۳۱ میلیون دلار از این کشور به ایران وارد شده که نسبت به سال ۹۷ از نظر ارزشی رشد ۱۲۲ درصدی داشته است.

بیشترین مازاد تجاری ایران نیز در تجارت با عراق رقم خورده است. تراز تجاری ایران با این کشور به مثبت هشت میلیارد و ۸۹۰ میلیون دلار میرسد. علاوه‎بر عراق، ایران با کشور افغانستان نیز دارای تراز تجاری مثبت و قابل ملاحظ‌های در مقایسه با دیگر کشور‌های همسایه است.

 

از سال ۱۳۹۰ به بعد تراز تجاری ایران با افغانستان وارد کانال دو میلیارد دلاری شده و مثبت بودن خود را حفظ کرده، اما مسیر نزولی را دنبال کرده است، به‎طوری‎که در سال ۹۸ با افت ۵۶۳ میلیون دلاری به تراز دو میلیارد و ۳۵۳ میلیون دلار رسیده است.

تراز تجاری با کشور‌های ترکیه و پاکستان هم حدود یک میلیارد دلار مثبت بوده، اما درمورد ترکیه کاهش سه میلیارد دلاری تراز تجاری اتفاق افتاده است. درمورد ترکیه بهطور خاص براساس آخرین آمار گمرک ایران، ۸۰ درصد کاهش تجارت در چند ماهه ابتدایی سال ۹۹ در مقایسه با مدت مشابه سال ۹۸ ثبت شده است. تراز تجاری با هفت کشور؛ بحرین، ارمنستان، ترکمنستان، قطر، آذربایجان، کویت و عمان هم در اعدادی پایینتر از ۰.۵ میلیارد دلار قرار گرفته است.

ناترازی ۵ میلیارد دلاری در تجارت با روسیه امارات و قزاقستان

جدای از عربستان که به‎دلیل اختلافات عمیق سیاسی حدودا چهار سالی است که شریک تجاری بسیار جزئی کشور هم محسوب نمیشود، تراز تجاری با کشور‌های روسیه، اماراتمتحده عربی و قزاقستان منفی است. آمار‌ها نشان میدهند که در ۱۲ ماهه ۱۳۹۸، ایران ۴۵۸ میلیون دلار صادرات به روسیه داشته و با وارد کردن یک میلیارد و ۱۷۱ میلیون دلار کالا از این کشور، تراز تجاری منفی ۷۰۰ میلیون دلاری را تجربه کرده است.

در مدت زمان مذکور همچنین ایران چهار میلیارد و ۵۰۱ میلیون دلار کالا به امارات صادر کرده و درمقابل هشت میلیارد و ۷۰۰ میلیون دلار از این کشور وارد کرده است؛ بنابراین تراز تجاری دو کشور در پایان اسفند سال گذشته، چهار میلیارد و ۱۹۹ میلیون دلار به نفع امارات‎متحده عربی بوده است. قزاقستان نیز موفق شد در سال گذشته و پس از هفت سال مجددا تراز تجاری با ایران را به نفع خود و با ثبت عدد ۲۱۹ میلیون دلار مثبت کند.

به‎طور کلی در ۱۲ ماهه ۱۳۹۸، بیش از ۵۵ درصد مقدار صادرات کالایی بدون نفت خام ایران به کشور‌های همسایه بوده و از طرفی حدود ۳۰ درصد مقدار واردات کشور نیز از این مبادی صورت گرفته است. به‎طور کلی تراز تجاری کشور تنها با سه کشور روسیه، امارات و قزاقستان به‎لحاظ ارزشی منفی است، اما به‎لحاظ وزنی به جز چند کشور عراق، افغانستان و... منفی است. این بدین معنی است که ایران صادرکننده کالا‌های گرانتری به این کشور‌ها بوده و درعوض کالا‌های ارزانتری به کشور وارد کرده است.

به جای اروپا، بازار همسایگان را دریابیم

طی یک دهه اخیر توجه کمتری به ظرفیت‌های کشور‌های همسایه شده است. این امر بعد از تشدید تحریم‌های سال‌های ۹۰ و ۹۱ بهخوبی اهمیت خود را نشان داد. بااین حال در پسابرجام نیز دولت به تصور اینکه تحریم‌های آمریکا و غربی‌ها پایان خواهد یافت، توجه ویژ‌ه ای به توسعه تجارت با کشور‌های همسایه نکرد.

 

از اینرو، درحال حاضر سیاست‌های اقتصادی کشور باید به‎سمت تنوع بخشی به صادرات، تقویت روابط دوجانبه و چندجانبه با کشور‌های همسایه، شکلدهی شبکه جدید ارزی با روسیه به جای سوئیفت و استفاده از اتحادیه اوراسیا برود و از طرف دیگر استفاده از تعرفه‌های تجاری در روابط با کشور‌های همسایه با توجه به جمعیت آن‌ها میتواند زمینه گسترش مبادلات با این کشور‌ها باشد.

درصورت تقویت تبادلات تجاری با ۱۵ کشور همسایه از تجارت با اروپا بی نیاز خواهیم شد. کشور‌های اروپایی عموما در شراکت‌های تجاری خود در نقش صادرکننده خواهند بود. درمورد ایران نیز همین اتفاق صورت گرفته، به‎طوری‏‎که در سال ۹۸ تقریبا ۱۵ برابر آنچه به اروپا صادر شده، از آن‌ها وارد شده است. این درحالی است که نیاز‌های منطقه ای هنوز هم به طور کامل شناسایی نشده و رفتار صادراتی ایران همان شیوه سنتی فروش مواد اولیه و فروش اقلام نفتی است.

این درحالی است که اغلب کشور‌های همسایه هرکدام به نوعی خود صادرکننده اقلام نفتی و سایر مواد اولیه به بازار‌های دنیا هستند و نیاز‌های وارداتی آن‌ها خدمات فنی‎ومهندسی، کالا‌های واسطه‎ای و سرمای‌های است. مشکلات حملونقل، خدمات بندری، ضعف ساختار لجستیکی و ضعف زیرساخت‌های تجاری نظیر ریل ازجمله مواردی است که در توسعه تجارت با همسایگان موردتوجه قرار نگرفته است. برقراری روابط کارگزاری بانکی، صدور ضمانتنامه بانکی برای پروژه‌های خدمات فنی‏ومهندسی، ایجاد خطوط اعتباری و تسهیل تبادل اسناد و رفع موانع غیرتعرفه‎ای مواردی هستند که میتواند توسعه تجارت با همسایگان را تسهیل کند.

دیپلماسی اقتصادی حلقه مفقوده روابط ایران با همسایگان

ایران بهعنوان یک قدرت بالقوه اقتصادی در جهان در جایی واقع شده که حدود ۱۰ درصد ذخایر نفت جهان و ۱۷ درصد ذخایر گاز جهان را در اختیار دارد و در حقیقت، دومین کشور دارای ذخایر نفت و گاز در جهان به شمار میرود.

همچنین، دریای خزر و خلیج فارس را که دو منبع انرژی محسوب میشوند، به هم متصل می کند و توانایی صادرات گاز به بزرگترین بازار‌های مصرف جهان یعنی هند، چین و اتحادیه اروپا و برق به همسایگان را دارد. بر همین اساس، توجه و تمرکز به ظرفیت بازار بزرگ منطقه، پیشران تحقق برونگرایی سیاست‌های اقتصادی و تجاری کشور خواهد بود.

دستیابی به بازار کشور‌های همسایه، در کنار نقش آفرینی همه نهاد‌های دولتی، تکالیف و وظایف سنگینی را متوجه وزارتخانه‌های صنعت، معدن و تجارت، امورخارجه و اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی ایران میک ند. گام اول در برونگرایی اقتصادی و توسعه صادرات غیرنفتی، حضور تولیدات و کالا‌های ایرانی در بازار همسایگان است. بازار کشور‌های منطقه اطراف ایران به دلایلی همچون سهولت دسترسی (وجود مرز‌های زمینی و دریایی مشترک که باعث کاهش هزینه‌های حملونقل میشود)، موقعیت ممتاز ژئوپلیتیکی ایران، وجود اشتراکات فرهنگی، مذهبی، زبانی و تمدنی، محوریت ترانزیتی ایران و امکان صادرات مجدد کالا‌های تولید ملی به بازار‌های فرامنطقه‌ ای از طریق کشور‌های همسایه (درنتیجه کاهش آثار تحریم‌ها بر تجارت خارجی)، دارای اهمیت راهبردی هستند و در هر برنام‌های برای توسعه تجارت خارجی و صادرات کالا‌های ایرانی، باید در اولویت قرار گیرند.

 

درواقع، براساس سند چشمانداز ۱۴۰۴، ایران باید کشور اول منطقه از نظر اقتصادی و صادرات محصولات باشد. اما درحال حاضر جایگاه ایران در منطقه از نظر صادرات، پس از کشور‌هایی مانند امارات، عربستان و ترکیه قرار دارد. هدفگذاری ۱۲۰ میلیارد دلاری صادرات غیرنفتی در برنامه ششم توسعه در همین چارچوب ارزیابی میشود، بهگون‌های که کشور ما در سال ۱۴۰۰ باید حداقل به ۱۲۰ میلیارد دلار صادرات غیرنفتی دست پیدا کند.

مهمترین الزام تحقق این میزان از صادرات، استفاده از دیپلماسی اقتصادی فعال و هوشمندانه است. درواقع، نیاز‌های منطقه ای هنوز به طور کامل شناسایی نشده و رفتار صادراتی ایران همان شیوه سنتی فروش مواداولیه و فروش مشتقات نفتی است. بر همین اساس تقویت روابط با همسایگان برای کشورمان اهمیتی مضاعف پیدا کرده و بهعنوان اولویت دیپلماسی اقتصادی محسوب میشود.

راهکار‌های تقویت سهم ایران از بازار همسایگان

با توجه به اولویت دولت‌های مختلف در تقویت دیپلماسی اقتصادی و گسترش روابط با همسایگان و علیرغم تلاش‌های دستگاه دیپلماسی در جهت تحقق این اهداف، هنوز نواقصی در برنامه‌های عملیاتی دولت وجود دارد که راهکار‌های زیر برای تقویت دیپلماسی اقتصادی و توجه به بازار همسایگان پیشنهاد میشود:

۱. ایجاد شبكه ای از روابط راهبردی با محوریت کشور‌های دوست و خصوصا همسایگان با توجه به بستر‌های مشترک تاریخی و فرهنگی؛ بهعنوان مثال کشور‌های منطقه آسیای مرکزی و خاورمیانه، اشتراکات زبانی بسیاری دارند و دارای پتانسیل فراوانی برای ایجاد پیوند بین کشور‌ها هستند.

۲. استفاده از بستر سازمان‌ها و نهاد‌های منطقه ای و فرامنطقه ای در جهت ارتقای تعامل اقتصادی با کشور‌های همسایه؛ برای مثال کمیته دائمی همکاری‌های اقتصادی سازمان کنفرانس اسلامی و سازمان همکاری‌های اقتصادی (اکو).

۳. یکی دیگر از راهکار‌های مناسب گسترش روابط با همسایگان، استفاده از پیمان‌های دوجانبه تجاری و ارزی و ایجاد بازار بین بانکی معاملات ریالی و ارزی با کشور‌های منطقه است. درواقع، توسعه پیمان‌های پولی برای استفاده از پول‌های محلی در تجارت بین کشور‌ها و کنار گذاشتن دلار از روند معاملات خارجی کشور، سیستم تبادلات خارجی کشور را در برابر فشار‌های اقتصادی مقاوم میسازد.

۴. با توجه به افزایش تحریم‌ها و فشار‌های اقتصادی، ایران باید از ظرفیت‌های شکلگیری اتحاد‌ها و ائتلاف‌ها در منطقه بهره ببرد و از اجماع جهانی علیه منافع کشور در سطح بینالملل جلوگیری کند. در دیپلماسی اقتصادی، دولت باید نگاه ائتلافجو با درنظر گرفتن مواضع و منافع ملی را داشته باشد و تعاملات خود را با کشور‌های قدرتمند منطقه مثل ترکیه، روسیه و هند تقویت کند.

۵. ایجاد شرکت‌هایی با ملیت محلی

۶. تنوع در قرارداد‌ها مثل سوآپ و کنسرسیوم کار کردن از دیگر پیشنهاد‌ها هستند.

شعارسال، با اندکی تلخیص و اضافات بر گرفته از روزنامه فرهیختگان، تاریخ انتشار: ۲ شهریور ۱۳۹۹، کدخبر، ۴۴۹۰۷، www. farhikhtegandaily.com