پروای دیگران؛ درآمدی بر فلسفه اخلاق مراقبت

پروای دیگران، پژوهشی است در زمینه رویکرد تازه به اخلاق و سنت‌های اخلاقی، که می‌کوشد ریشه‌های فلسفی و تاریخی اخلاق پرواداری/مراقبت را یافته و نشان دهد که در پاسخ به کدام نیاز بود که این نظریه پروبال گرفت و چرا مناسب‌تر است که آن را اخلاق پرواداری بنامیم. درعین حال تلاش شده این نظریه با نگاه همدلانه و با استناد به منابع دست اول معرفی شده و به ایده‌های نوی آن در زمینه‌های گوناگونِ سیاسی، اجتماعی و آموزشی اشاره شود. در نهایت به برخی از برجسته‌ترین انتقادات وارد بر این نظریه نیز پرداخته است.

شعار سال: تا پیش از دوران مدرنِ متأخر تقریباً در همه فرهنگ‌ها خانه جای زن و بچه‌ها؛ تنبل‌ها و ترسوها و دنیای بیرون جای شیر زنان و پیل مردان عاقل، زرنگ، قاطع، خودآیین و جنگاور بوده است. دیگران (فرزند و عیال و خانمان) جهنمی بودند که باید گذاشت و گذشت. مَثَل خانه، مَثَل غار یا چاه راحت و امنی بود که برای هر حرکتی باید از آن بیرون می‌آمدی.

اواخر قرن بیستم و بر بستر اتفاقات و تحولات سریعی که بشر پشت سرگذاشت بسیاری از دستاوردهای فکری او به پرسش گرفته ‌شد. از جمله مهمترین تحولات قرن بیستم تغییر جایگاه زنان و قوت گرفتن جنبش‌های برابریخواه بود که در اواخر این سده، از اعتراضات اجتماعی و حقوقی به سمت نظرورزی متمایل شد، تاریخِ الهیات، فلسفه، علم و اخلاق انسان، که با تقریب بالایی می‌توان آن را برساخته مردان دانست، با پرسشهای بنیادی مواجه شد. از آن جمله پرسش از چیستی و چرایی پیوند زن با محسوس و مرد با معقول و از پی آن تخفیف و تحقیر محسوسات و احساسات و علقه‌های انسانی و هر آنچه به آنها ربط می‌یافت.

از نظریاتی که بر این زمینه پروبال گرفت و رغم همه انتقادات با اقبال مواجهه شد نظریه اخلاق پرواداری ( the ethics of care) است که در ایران بیشتر با نام «اخلاق مراقبت» شناخته می‌شود و از برابرهای «اخلاق تیمارداری» و «اخلاق غمخواری» هم برای اشاره به آن استفاده شده است.

این رویکردِ نظری به اخلاق، که اغلب نظریه پردازان آن را فیلسوفان زن امریکایی تشکیل داده‌اند، تلاش می‌کند با آغاز از تجربیات زنان و مادران در خانه و خانواده، که اغلب نادیده گرفته یا بی‌ارزش دانسته شده‌اند، فهم نویی از اخلاق، آرمان و ارزش‌های اخلاقی ارائه دهد.

اخلاق پرواداری چند ایراد بنیادی به فلسفه‌های اخلاقِ رایج وارد می‌داند:

نخست اینکه عقل را بر صدرنشانده و از عواطف غفلت کرده و برای عواطف در عمل اخلاقی جایی در نظر نگرفته‌اند.

دیگر اینکه با تأکید بیش از حد بر خودآئینی (autonomy) از اهمیت پیوند و وابستگی با دیگران غفلت کرده‌اند؛

ایراد دیگر آنها این است که اخلاقیات رایج عمدتاً متوجه قلمرو عمومی و اجتماع بوده و قلمرو خصوصی و خانواده و ارزشهای موجود در آن را نادیده گرفته - و تا آنجا که مربوط به زنان بوده آن را غریزی دانسته است.

دیگر اینکه تأکیدش بر اصول کلی قابل قبول نیست. خواه این اصول برآمده از اخلاق کانتی باشد و یا اخلاق پیامدگرا.

به نظر این متفکران ذیل اصل کلی پروا باید به نیازها و احوال تک تک دیگری‌هایی توجه داشته باشیم که با آنها مناسبات اخلاقی داریم و بر اساس ضرورتهای ارتباط مراقبتی تصمیم بگیریم.

پروای دیگران، پژوهشی است در زمینه این رویکرد تازه به اخلاق و سنت‌های اخلاقی، که می‌کوشد ریشه‌های فلسفی و تاریخی اخلاق پرواداری/مراقبت را یافته و نشان دهد که در پاسخ به کدام نیاز بود که این نظریه پروبال گرفت و چرا مناسب‌تر است که آن را اخلاق پرواداری بنامیم. درعین حال تلاش شده این نظریه با نگاه همدلانه و با استناد به منابع دست اول معرفی شده و به ایده‌های نوی آن در زمینه‌های گوناگونِ سیاسی، اجتماعی و آموزشی اشاره شود. در نهایت به برخی از برجسته‌ترین انتقادات وارد بر این نظریه نیز پرداخته است.

دکتر مریم نصراصفهانی