شعار سال : عشایر از گروه‌های مولد جامعه هستند که با کم‌ترین هزینه‌ای که برای دولت دارند، بیش‌ترین تولید را انجام می‌دهند و در تأمین گوشت قرمز و دام نقش اساسی دارند؛ به‌طوری‌که حدود 200هزار تن، یعنی 25درصد نیاز کشور به گوشت قرمز به‌ویژه در بخش دام سبک، توسط عشایر تأمین می‌شود. در این خصوص طرح زنجیره ارزش گوشت قرمز در مناطق عشایری از سال93 اجرایی شده که نقش مهمی در افزایش تولیدات این قشر از جامعه داشته است. با تقویت زنجیره ارزش تولید گوشت قرمز توسط عشایر 100هزار تن، آن‌هم با روش‌های علمی و نه با فشار بر مراتع افزایش خواهد یافت و به 300هزار تن خواهد رسید. هرچند زنجیره ارزش این بخش هنوز در گام‌های اولیه است و در حلقه‌هایی از آن مانند بسته‌بندی، برندسازی و بازاررسانی ضعف‌های بسیاری وجود دارد، اما با تکمیل آن می‌توان ارزش افزوده بیش‌تری نصیب عشایر کرد. در همین زمینه با شاهپور علایی‌مقدم، رئیس سازمان امور عشایر ایران، گفت‌وگویی شده است که در ادامه می‌خوانید.

زنجیره ارزش چه اهمیتی در بخش کشاورزی دارد؟

ایجاد زنجیره ارزش برای محصولات کشاورزی اهمیت بسیاری دارد؛ به‌طوری‌که اگر تمام بخش‌های زنجیره که از قبل از تولید شروع شده و تا زمانی‌که به دست مصرف‌کننده می‌رسد، به‌هم پیوسته باشد، اهداف اقتصادی محقق خواهد شد، اما اگر حلقه‌ها گسسته باشند، بیش‌ترین ضرر را تولیدکننده می‌بیند، چراکه با هدف منفعت اقتصادی و کسب درآمد وارد تولید شده و اگر به سودی که حاصل دسترنجش است نرسد، متضرر خواهد شد. متأسفانه در کشور ما به‌دلیل همین نقص زنجیره، افرادی با عنوان واسطه‌ و دلال بیش‌ترین سود را می‌برند. اگر زنجیره به درستی شکل بگیرد، تولید پایدار خواهد بود. هر حلقه زنجیره ارزش اهمیت خاص خود را دارد که باید به آن توجه شود.

چند درصد از گوشت قرمز کشور توسط عشایر تولید می‌شود و با توجه به اهمیت این قشر در تولید گوشت قرمز، راهکار تقویت زنجیره ارزش در جامعه عشایری چیست؟

جمعیت عشایر کشور یک‌میلیون و 200هزار نفر در قالب 246هزار خانوار است که 4/22میلیون رأس واحد دامی دارند که عمدتاً دام سبک بوده و 25درصد از گوشت قرمز کشور را تأمین می‌کنند؛ یعنی سالانه حدود 200هزارتن گوشت قرمز تولید می‌کنند. زنجیره تولید گوشت قرمز یکی از طرح‌های ملی سازمان امور عشایر است و طبق مصوبه مجلس، یک‌ واحد درصد از محل ورودی صندوق توسعه ملی برای حمایت از زنجیره تولید گوشت قرمز در جامعه عشایری تخصیص می‌یابد که به‌طور میانگین سالانه ۲۵۰میلیارد تومان تسهیلات کم‌بهره سرمایه در گردش با سود ۱۰ تا ۱۴درصد در اختیار عشایر قرار می‌گیرد.

زنجیره ارزش چه ارتباطی با جهش تولید دارد؟

اگر تمام حلقه‌های زنجیره‌ـ از تولید تا وقتی که سر سفره مصرف‌کننده قرار می‌گیردـ به‌هم پیوستگی داشته باشند، تأمین نیاز داخل و حتی صادرات به خوبی تحقق پیدا می‌کند. تولید باید برای تولیدکننده منفعت و سود داشته باشد؛ در غیر این‌صورت تولیدکننده انگیزه‌ای برای تولید نخواهد داشت؛ درواقع هدف از ایجاد زنجیره ارزش، همین جهش و افزایش تولید است و این‌که مانع ورود افراد متفرقه به زنجیره شویم تا شاهد پایداری در تولید باشیم.

همان‌طور که اشاره کردید، جامعه عشایری 25درصد از نیاز کشور به گوشت قرمز را تأمین می‌کند. اگر زنجیره ارزش در این بخش به‌طور کامل شکل بگیرد، این رقم چقدر افزایش خواهد یافت؟

دام عشایر سالانه به 5/8میلیون تن منابع علوفه‌ای نیازمند است که چهارمیلیون تن به‌صورت دستی و 5/4میلیون تن هم از 34میلیون هکتار مرتعی که در اختیارشان قرار دارد، تأمین می‌شود. اگر زنجیره تولید در جامعه عشایر کامل شود‌ـ که عمده‌ترین ضعف آن در حلقه‌های پس از تولید است‌ـ با توجه به ظرفیت این قشر، دانش بومی، به‌کارگیری و انتقال یافته‌های تحقیقاتی در بخش تغذیه، اصلاح نژاد، دوقلوزایی و کاهش هزینه‌های تولید، ظرفیت تولید گوشت قرمز عشایر از 200هزار به 300هزار تن افزایش پیدا خواهد کرد. راهکار آن هم این است که تشکل‌ها و تعاونی‌های عشایری فعال شوند که برای آن هم برنامه داریم. اگر همه مراحل پس از تولید را از خرید و فروش، کشتار، بسته‌بندی و لیبل‌زنی گرفته تا زمانی که این کالا سر سفره مصرف‌کننده می‌رسد، پیگیری کنیم، تحول عظیمی در این بخش صورت خواهد گرفت و تولید گوشت قرمز 100هزار تن، آن‌هم به روش‌های علمی و نه با فشار بر مراتع افزایش خواهد یافت.

تبعات نقص زنجیره ارزش چیست؟

قبل از برنامه ششم توسعه عشایر عمدتاً دام خود را با قیمت پایین عرضه می‌کردند و در زمان کوچ که بازگرداندن دام به ییلاق یا قشلاق سخت بود، دلالان دام زنده عشایر را با نازل‌ترین قیمت از آن‌ها خریداری می‌کردند. این مسأله بی‌انگیزگی را در جامعه عشایری به­دنبال داشت، چراکه سودی نصیب آن‌ها نمی‌شد و رغبتی برای تولید نداشتند، اما از وقتی که زنجیره تولید گوشت قرمز تعریف شد و منابع سرمایه در گردش و تسهیلات در اختیار عشایر قرار گرفت، دیگر مجبور نیستند با‌ قیمت پایین دام خود را بفروشند، چون سازمان امور عشایر علوفه مورد نیازشان را هم تأمین می‌کند. در سه‌سال گذشته بیش از دوهزار میلیارد تومان تسهیلات کم‌بهره برای حمایت از زنجیره تولید گوشت قرمز در کشور ارائه شد. این زنجیره هرچند ناقص است، اما گام اول آن که همان تولید دام توسط عشایر است، مدیریت شده؛ هرچند در بخش کشتار، بسته‌بندی و لیبل‌زنی، زنجیره دست افرادی است که هیچ زحمتی برای تولید نمی‌کشند. این افراد لاشه را از کشتارگاه خریداری کرده و با عرضه در برندهای مختلف سود اصلی را می‌برند. اگر این رویه ادامه پیدا کند، تولید جامعه عشایری با خطر مواجه خواهد شد؛ مخصوصاً در مقطع فعلی که قیمت نهاده و واکسن افزایش یافته است. برای حمایت از عشایر منفعت تمام حلقه‌ها باید به جامعه عشایری بازگردد و لازمه این اتفاق، مدیریت زنجیره توسط تشکل‌ها و تعاونی‌های عشایری است.

سازمان امور عشایر در دولت یازدهم و دوازدهم برای حمایت از عشایر چه اقداماتی انجام داده است؟

طرح ملی زنجیره تولید گوشت قرمز در سال93 در مجلس شورای اسلامی و سازمان برنامه و بودجه مصوب شد که سازمان امور عشایر با کمک مراکز تحقیقاتی دستورالعمل‌های آن‌را نوشت و بحث آموزش و ترویج آن انجام شد. با اجرای این طرح‌ از سال۹۳ تا 99، 32هزار تن افزایش تولید گوشت قرمز داشتیم که منابع مالی آن از دو محل، یکی مواد10 و 12 مدیریت بحران و دیگری ماده52 الحاق2 تأمین می‌شود. یک واحد ‌درصدی که از صندوق توسعه ملی در این خصوص پرداخت می‌شود، تأثیر مثبتی در تولید و اشتغال گوشت قرمز داشته است. در زمینه اصلاح نژاد و اصلاح تغذیه دام نیز با به‌کارگیری آخرین روش‌های نوین تحقیقاتی اقدامات خوبی صورت گرفته است؛ برای مثال ضریب تبدیل در گوشت قرمز تولیدی عشایر به ازای هرکیلو افزایش وزن دام زنده 12کیلوگرم علوفه بود، اما با به‌کارگیری شیوه‌های نوین و جایگزینی کنسانتره به‌جای خوراک خام، این عدد را به هفت کیلوگرم رساندیم؛ یعنی به ازای هرکیلو افزایش وزن دام زنده، هفت‌کیلو خوراک مصرف می‌شود. دوقلوزایی، کاهش طول دوره پروار از پنج‌ماه به 100روز و استفاده بیش‌تر از کنسانتره که در گذشته 10هزار تن بود، اما اکنون به 500هزارتن رسیده، از دیگر اقداماتی بوده که با اجرایی‌شدن طرح زنجیره تولید گوشت قرمز انجام شده است.

یکی از مشکلاتی که دامداران امسال با آن مواجه بودند، تأمین نهاده مورد نیاز دام بود. آیا عشایر کشور نیز در این زمینه مشکل داشتند؟

علاوه‌بر مراتع، عشایر سالانه به 5/4میلیون تن نهاده نیاز دارند که 570هزار تن آن شامل جو، ذرت، کنجاله سویا و کنجاله کلزا توسط سازمان امور عشایر تأمین می‌شود. از این مقدار برای امسال تاکنون 410هزار تن تأمین شده که نسبت به سال قبل کمی عقب هستیم و تا پایان سال جبران خواهد شد. در رابطه با قیمت نیز امسال با افزایش قیمت نهاده‌ها رو‌به‌رو بودیم. بخشی از این افزایش قیمت‌ها به‌دلیل تصمیماتی بود که گرفته شد. وقتی قیمت خرید تضمینی گندم به یک‌باره دوبرابر می‌شود، قیمت جو هم به همان میزان بالا می‌رود. از طرف دیگر، فاصله قیمت جو دولتی و آزاد باعث احتکار و گران‌فروشی این محصول می‌شود و برخی‌ها به‌جای پرورش دام ترجیح می‌دهند نهاده خود را در بازار آزاد به فروش برسانند. در این خصوص سامانه بازارگاه طرح خوبی است، اما نیاز به نظارت بیش‌تری دارد. برخی دامداری‌های صنعتی وقتی نهاده را تحویل می‌گیرند، آن را دپو می‌کنند؛ درحالی‌که عشایر محلی برای نگهداری نهاده ندارند و معمولاً سریع نهاده دریافتی را به مصرف می‌رسانند. با این حال در مجموع می‌توان گفت در سال‌جاری عشایر برای تأمین نهاده‌ها مشکلی نداشتند، اما قطعاً افزایش قیمت‌ها روی این قشر هم تأثیر گذاشته است؛ ضمن این‌که در تلاش برای استفاده بیش‌تر از کنسانتره هستیم، به‌طوری‌که اکنون استفاده از کنسانتره توسط عشایر به 500هزار تن رسیده است. در این خصوص هفت‌ کارخانه و 32کارگاه فرآوری کنسانتره مشغول فعالیت هستند و هدف ما این است که در آینده به سمت استفاده بیش‌تر از کنسانتره به‌جای علوفه و خوراک خام برویم.

در بخش صنایع تبدیلی به‌ویژه در زمینه گوشت قرمز که مهم‌ترین تولید عشایر است، سازمان امور عشایر چه اقداماتی انجام داده؟

ضعف صنایع تبدیلی برای فرآوری تمام 130میلیون تن محصول تولیدی بخش کشاورزی وجود دارد و عشایر نیز از این مسأله مستثنی نیست، اما گاهی تولیدکنندگان تخصصی در این زمینه ندارند، به همین دلیل لازم است تشکل‌ها و تعاونی‌ها به این بخش ورود و از سرمایه کشاورز برای ایجاد صنایع تبدیلی استفاده کنند. درحال حاضر گام‌های خوبی در این زمینه برداشته شده و اتحادیه‌ مرکزی در استان‌ها قراردادهایی منعقد کرده‌ است. همچنین با چند شرکت دانش‌بنیان برای برندسازی محصولات عشایری صحبت‌هایی شده است که امیدواریم با این اقدامات شاهد تحولاتی در این بخش باشیم.

برندسازی چقدر برای محصولات عشایر کشور ارزش افزوده ایجاد می‌کند؟

محصولات عشایر به‌دلیل ارگانیک بودن و کیفیت بالا بسیار شناخته‌شده است و حتی کشورهای عربی نیز حاضر هستند محصولات عشایر را با چند برابر قیمت خریداری کنند. همین ویژگی‌ها باعث سوء‌استفاده‌هایی شده است، به‌طوری‌که در اغلب مراکز خرید می‌بینیم که به دروغ می‌گویند محصولاتشان مانند لبنیات، گوشت، عسل و... تولید عشایر است، در‌حالی‌که اگر در بخش برندسازی مدیریت صحیحی وجود داشته باشد، هم می‌توان تقاضای داخل را تأمین کرد و هم پا به عرصه صادرات گذاشت. عشایر استعداد بی‌نظیری در زمینه تولید گوشت قرمز، گیاهان دارویی، صنایع دستی و... دارند. اگر گوشت قرمزتولید شده توسط عشایر برندسازی شود، از بسیاری برندهای تجاری فروش بیش‌تری خواهد داشت. همچنین اگر صنایع تبدیلی ایجاد و برندسازی شود، درآمد خانوارهای عشایری پنج‌برابر خواهد شد. درحال حاضر میانگین درآمد هر خانوار عشایری حدود 5/3میلیون تومان است که اگر اقدامات ذکر شده انجام شود، به 15میلیون تومان خواهد رسید. در همین راستا فروشگاه اینترنتی عشایرشاپ هم ایجاد شده که در هرنقطه از کشور برای محصولات عشایر بازاررسانی انجام می‌شود.

سازمان امور عشایر در بخش بازاریابی برای گوشت قرمز تولید عشایر چه کرده است؟

هدف سازمان امور عشایر اجرای کشاورزی قراردادی است. در همین زمینه اتحادیه مرکزی با اتحادیه‌های استانی برنامه‌ریزی کرده‌اند که کشاورزی قراردادی را با عشایر داشته باشیم. در این خصوص کشاورزی قراردادی چندوجهی را پیشنهاد دادیم که به ازای یک کیلو دام زنده با قیمت مشخص به آن‌ها دوکیلو نهاده داده شود که وزیر هم دستور آن را صادر کرده و درحال نهایی‌کردن این مسأله با شرکت پشتیانی امور دام و سازمان مرکزی تعاونی روستایی هستیم. چاره نجات بخش‌های مختلف کشاورزی و حتی تأمین دام، کشاورزی قراردادی است، چراکه هم تولیدکننده با اطمینان خاطر تولید می‌کند و هم به اندازه نیاز کشور تولید انجام می‌شود و نهاده‌ها نیز به انحراف نمی‌رود.

بانک کشاورزی چه نقشی در تقویت زنجیره ارزش گوشت قرمز تولید عشایر دارد؟

بانک کشاورزی در پنج‌سال گذشته همکاری خوبی با جامعه عشایری داشته است؛ البته این همکاری دوطرفه بوده و عشایر نیز به گزارش بانک کشاورزی، کم‌ترین معوقات بانکی را داشته‌اند. در بحث زنجیره تولید گوشت قرمز، از دو منبعی که خودمان ایجاد کردیم، به عشایر تسهیلات ارائه شد؛ یکی مواد10 و12 که با سود 4درصد، بازپرداخت پنج‌ساله و ضمانت زنجیره‌ای بود که‌در سال‌های96 تا 98 سالانه 100میلیارد تومان و امسال هم 50میلیارد تومان تسهیلات ارائه شد. دیگر منبع ارائه تسهیلات هم از بند «ب» ماده52 است که نرخ سود آن را قانون تعیین می‌کند. یکی از مشکلاتی که در ساختار بانک‌های کشور وجود دارد، مسأله ضمانت است که گاهی می‌بینیم از عشایر هم ضمانت و کارمند رسمی می‌خواهند. با این حال در مجموع از مسئولان بانک کشاورزی که در چند سال اخیر تعامل خوبی با عشایر داشته‌اند، قدردانی می‌کنم.

سود تسهیلات بانکی برای عشایر چقدر است؟

سود تسهیلات مشخص است و بانک آن را تعیین نمی‌کند. تسهیلات با سود چهار درصد است و مابه‌التفاوت آن یعنی 14درصد دیگر توسط دولت پرداخت می‌شود. همچنین سود تسهیلات صندوق توسعه ملی که یک‌ساله است، براساس برخورداری و عدم برخورداری مناطق از چهار تا هشت درصد متغیر است.

شعار سال ، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از سایت روزنامه سبزینه ، تاریخ انتشار 2 بهمن 99 ،http://sabzineh.org