تکمیل احیای عمارت میرزا خلیل رفیع منتظر اعتبار

چندسالی است عمارت میراثی میرزا خلیل رفیع رشت که قرار است به‌عنوان خانه موزه مشروطه تغییرکاربری یابد، مطرح می‌شود. اخیرا با اعتبار اداره کل میراث فرهنگی اعتبار مرمت سقف تامین شده و احیای اساسی آن منوط به تامین اعتبار دیگری است.

شعار سال: مهری شیرمحمدی در شبستان نوشت:

اردیبهشت ماه است و عطر بهار نارنج در باغ عمارت میرزا خلیل رفیع فیلدهی پیچیده است، اما حیاط خانه نخستین شهردار رشت، دیگر آن شادابی گذشته و زیبایی مسحور کننده درختان منحصربفردش را ندارد. مدت‌هاست گل‌ها و درختان باغ هرس نشده، حیاط پر شده از برگ‌های خشکیده پاییز و زمستان و آب حوض عمارت که روزگاری پر از نیلوفران آبی و ماهی‌های قرمز بود، جایگاه زیست جلبک‌ها و برگ‌های خشکیده شده است. با این حال، نوید احیای این عمارت، لابه لای شکوفه‌های سفید بهارنارنج پیچیده است.

۸ خرداد ۱۳۹۸، گزارشی با عنوان «وضعیت بقرنج عمارتی که قرار بود موزه مشروطه شود/ وقتی تاریخ و دموکراسی یکجا فرو می‌ریزد» در خبرگزاری شبستان منتشر شد که وضعیت نامناسب عمارت میراثی میرزا خلیل رفیع رشت را نشان می‌داد. خانه‌ای که با مصوبه شماره ۲۱۷۵ و در تاریخ ۱۶/۱۰/۱۳۹۷ شورای شهر رشت قرار بود احیا و به عنوان خانه موزه مشروطه تغییر کاربری یابد، اما همانند هزار وعده خوبان که یکی وفا نکند، این عمارت به حال خود رها شد و بر اثرعدم رسیدگی با کوچکترین بارندگی، از سقف عمارت آب فرو می‌ریخت.

رطوبت از کف به‌خاطر پرکردن گربه‌روها و نفوذ باران از سقف، بیم تخریب این عمارت باشکوه را -که کل سازه آن از روسیه آورده شده بود- تهدید می‌کرد. اگرچه از رسانه‌ای شدن وضعیت بام این عمارت توسط خبرگزاری شبستان ۲سالی می‌گذرد، ولی خوشبختانه با پیگیری‌های حوزه بازآفرینی سازمان عمران شهرداری رشت و اعتباری که اداره کل میراث فرهنگی تخصیص داده است، شاهد رفع خطر از بام این عمارت هستیم.

هفته پیش مجدد به عمارتی رفتم که ۱۹سال به عنوان ساختمان اداری شورای شهر رشت کاربرد داشت. از زمان تخلیه این ساختمان در تابستان ۱۳۹۷، پای هیچ مرمتگری به این بنای میراثی باز نشده بود. اما آن روز از بام عمارت، صدای قاشق زنی و دوراز زنی استاد «مهدی مولایی سفالچین و پدرزنش استاد«علی یوسفی» به گوش می‌رسید. یک هفته‌ای می‌شود که این استادکاران سفالچین، صبح زود از زادگاهشان یعنی شهر لنگرود به رشت می‌آیند تا تمام سقف عمارت را مرمت کنند.

استاد مهدی لبه سفال‌های بام ایستاده بود و مرا نیز به بالای بام دعوت می‌کرد و می‌گفت: «نردبان را به لوژنک بام میخ کرده‌ام نگران نباش محکم است.» پیش از حضور این دو استادکار سفالچین، نجارهایی با نظارت اداره کل میراث فرهنگی، بخش‌هایی از چوب‌های زیربام را تعویض کرده بودند.

به گفته مهندس ناظر اداره کل میراث فرهنگی گیلان، چوب‌های قدیمی زیر بام این عمارت- که از جنس نراد بوده- سالم بودند و تنها چوب‌هایی که در مرمت سال ۱۳۸۱ (سالی که عمارت توسط شهرداری رشت خریداری شد) تعویض شده، دچار آفت موریانه شده و در مرمت اخیر تعویض گردید.

لوژنک بام، هم نردبان کوچک هفت پله‌ای دارد که به سقف شیب دار و سفالی عمارت می‌رسد. اگرچه ترس از ارتفاع مانع از پیش رفتن من گردید، اما از همین لوژنک می‌شد آخرین سقف‌های سفالی خانه‌های رشت قدیم را دید. استاد علی یوسفی شاید به اقتضای سن و شاید دقت در کار، بی‌توجه به تصویربرداری من همچنان به کار خود مشغول بود. کلاه آفتابی او، نمی‌توانست حجم آفتاب تند روزهای گرم اردیبهشت را واپس دهد و دستکش‌های پارچه‌ای از داغی حلب بام بکاهد.

استاد مهدی که پیش از این مرمت سفال‌های مصلی رشت را تمام کرده بود، از لبه بام می‌گفت: نترس بیا جلوتر. این نردبان بهترین نردبانی هست که من در زیربام خانه‌های قدیمی رشت دیده‌ام.

باوجود قدمت بیش از صدسال، معلوم است با چوب مرغوبی ساخته شده است. دست خودش آسیب دیده است. ماه پیش وقتی سفال‌های روی دیوار یکی از خانه‌های قدیمی رشت را مرمت می‌کرده، از روی دیوار سقوط می‌کند. اگرچه دکتر به او گفته ۲ماه نباید کار کند، اما گویا اداره کل میراث فرهنگی دست به دامان وی شده است. چه؛ سفالچین قبلی قراردادش را پیش از شروع کار به دلیل وعده پرداخت طولانی مدت دستمزد لغو کرده است.

استاد مهدی در عملیاتی که انجام داده، توضیح می‌دهد: «سفال‌ها یک دور «دوراز» کامل خورده تک تک سفال‌ها را باز کردیم، قاشق زدیم، خاک و خزه و برگ‌های لای آن را پاک کردیم و زیر و رو چیدم. چندگونی فقط خزه از داخل سفال‌ها و آبراه جمع کردیم. چهار هزار عدد سفال جدید برای تعویض سفال‌های شکسته خریدیم، امیدوارم کم نیاید. فقط ۳۰ گونی سفال شکسته فرستادیم پایین. غیر از تعویض سفال‌های شکسته انگار مرمتگرهای قبلی سفال‌های شکسته قبلی را بعد از تعویض جمع نکرده بودند و روی بام رها شده بود. تا آخر هفته دوراز لبه‌های بام هم تمام می‌شود. یک باران که به سفال‌های دوراز خورده بخورد، رنگ خودش را باز می‌کند و دوباره از سیاهی به قرمزی می‌زند. مطمئن باش کار ما نقص ندارد و دیگر سقف چکه نمی‌کند. سفال‌های بخش سرایداری را هم باز کرده‌ایم، چوب‌های پوسیده که عوض شود، سفال‌های آنجا را هم دوراز می‌زنیم. »

استاد مهدی بیش از این در زمان مرمت سقف خانه میرزا کوچک جنگلی، دوراززنی و قاشق زنی را برایم اجرا کرده بود و دیگر نیاز نبود مفهوم آن را برایم توضیح دهد. می‌دانستم که خزه و خاک سفال‌های کوزه‌ای را از قسمت داخل با قاشق بلند چوبی پاک می‌کنند و سپس برای چینش، سفال‌های زیر را برای رو و رو را در قسمت زیرین می‌چینند. در این روش سفال‌های شکسته و معیوب هم شناسایی و تعویض شده و سفال‌های بخار گرفته زیرین، آفتاب می‌خورد و سفال‌های سیاه رو، در بخش زیرین می‌ماند. با بارش باران و تابش آفتاب، سفال‌های سیاه شده دوباره تمیز شده و رنگ نخست خود یعنی قرمز را پیدا می‌کند.

نگاهی از بالای بام به سفال‌هایی که چیده شده، اوج مهارت این دو استاد کهنه کار لنگرودی را نشان می‌دهد. از چهار سوی بام با چنان دقتی رج به رج سفال‌ها را زیر و رو چیده‌اند که انگار سفال‌ها را به‌هم بافته‌اند. نگاهی به آسمان می‌اندازم، ابری پیدا نیست. تازه اردیبهشت ماه جلالی آغاز شده اما اشعه‌های خورشید چنان تیغ می‌کشد که گویی گرمای تموز است. انگار امسال طبیعت هم برما ظلم می‌کند. آب چاه حیاط سرایداری بدجوری پایین رفته است. اگرچه چاه قدیمی حیاط نیز هفته پیش احیا شد، اما آبی در آن نمانده است.

به گفته معاون بازآفرینی سازمان عمران شهرداری رشت، بعد از احیای چاه متوجه شدیم، سه لوله وارد چاه می‌شود برای امتحان از هرسه لوله، آب به داخل چاه هدایت می‌شود، ولی در چشم برهم زدنی، آب از سطح چاه محو می‌شود.

خاطره محجوب می‌گوید: در راستای ساماندهی آب‌های سطحی خانه میرزا خلیل در محدوده حیاط سرایداری با بررسی انجام شده مشخص شد آب این مجموعه به سمت خانه میراثی مجاور – که درحال مرمت است- می‌رفت و معضلاتی را برای آن‌ها ایجاد می‌کرد. بر همین اساس سیستم فاضلاب سنتی این خانه اصلاح و به سمت چاه قدیمی حیاط هدایت شد.

وی ادامه می‌دهد: فاز نخست احیای این عمارت، مرمت سقف بود و برای اطمینان از سالم ماندن عمارتی که عمده مصالح آن از چوب است، از تاسیسات الکتریکی هم رفع خطر می‌شود. این را می‌شود از سیم‌های فرسوده انباشته شده در ایوان طبقه اول دید و استادکارانی که مشغول کارند.

یکی از ایشان می‌گوید: مهتابی‌ها، لامپ‌ها، پروژکتورها، کولرهای برقی و تمام هدایت کننده الکتریکی باید برچیده شود.

معاون میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری گیلان، یادآور می‌شود که فاز نخست مرمت این عمارت با اعتبار سازمان میراث فرهنگی به مبلغ ۱۵۰میلیارد تومان درحال انجام است. ولی جهانی می‌افزاید: طرح مطالعات مرمت این عمارت از سوی حوزه بازآفرینی شهرداری رشت آماده شده و پس از تایید میراث فرهنگی قابل اجراست.

اعتبار فاز بعدی مرمت نیازمند تخصیص اعتباراز سوی شهرداری رشت و بودجه‌های ملی بازآفرینی است، اما تخصیص بودجه‌های ملی بازآفرینی به هر پروژه منوط به تخصیص بودجه از سوی دستگاه موردنظر است. سه میلیارد تومان اعتبار ملی برای بازآفرینی خانه موزه مشروطه رشت در نظر گرفته شده که منوط به هزینه کرد حداقل همین مقدار اعتبار از سوی شهرداری رشت است.

عمر شورای پنجم هم به آخر رسیده است. شورایی که تمام توانش تنها تصویب یک خانه میراثی در تملک شهرداری به نام خانه موزه مشروطه و نصب تابلوی آن در تاریخ ۲۲/۴/۱۳۹۹ بود. آیا بالاخره عمارت میرزا خلیل رفیع پسر شریعتمدار رشت که قبای مشروطه خواهی به تن کرد و رنج تبعید از سوی روسیه را هم به جان خرید، رخت احیا می‌پوشد!