شعار سال: در طی هفته گذشته بحث بر سر امکان و مطلوبیت احیای توافق هستهای ۲۰۱۵ با ایران در رسانههای بین المللی و نزد کارشناسان بالا گرفت. این در حالی است که مواضع اخیر مقامات دستگاه دیپلماسی دولت ابراهیم رئیسی حتی واکنش مقامات کشورهایی نظیر روسیه را هم به همراه داشته است.
اولیانوف، نماینده دولت روسیه در واکنش به سخنان امیرعبداللهیان، وزیر امورخارجه جمهوری اسلامی که گفته بود ایران به زودی به مذاکرات هستهای میپیوندد در توئیتر به شکل کنایه آمیزی نوشت: «آیا کسی میداند که از نظر عملی "به زودی" چه معنایی میتواند داشته باشد؟!»
رافائل گروسی، مدیرکل آژانس بینالمللی انرژی اتمی نیز با تکرار هشدارهایش درباره محدودیت دسترسی به تأسیسات هستهای ایران ادعا کرده که بدلیل عدم همکاری ایران، دیگر امکان نظارت کامل بر فعالیت هستهای این کشور وجود ندارد و با اشاره به تجربه قطع همکاری کره شمالی و آژانس هشدار داد که شکست دیپلماسی میتواند پیامدهای سیاسی بزرگی برای منطقه و جهان داشته باشد.
در همین زمینه، مارکو کارنلوس، دیپلمات باسابقه ایتالیا و متخصص در امور خاورمیانه، با انتشار یادداشتی در پایگاه تحلیل-خبری میدلیست آی با عنوان «با نزدیک شدن ایران به آستانه هستهای شدن، اهرم فشار آمریکا در حال بی اثر شدن است» با بررسی آخرین تحولات مربوط به مناقشات هستهای ایران، با اذعان به این که عموم طرفهای مذاکره نسبت به بر هم خوردن توازن استراتژیک در خاورمیانه طی دو ساله گذشته بی تفاوت هستند، ادعا کرده که جهان باید خود را برای یک ایران در آستانه هستهای شدن آماده کند.
تحول در زمین بازی هستهای
به شکل عجیبی، تحلیلگران اطلاعاتی و دیپلماتها به طور جمعی تمرکز بیش از حدی روی برنامه هستهای ایران کرده اند. موسسه علوم و امنیت بین المللی در ماه سپتامبر اعلام کرد که بر اساس گزارش مقامات آمریکایی، ایران حدود یک ماه با دسترسی به اورانیوم غنی شده کافی برای ساختن بمب هستهای فاصله دارد. اما تامیر هیمن، رییس سازمان اطلاعات نظامی ارتش اسرائیل، ادعا کرد که ایران هنوز راه زیادی تا دستیابی به بمب هستهای در پیش دارد و زمان آن را تا حدود دو سال تخمین زد.
در حالی که تحلیلگران آمریکایی سخنان خود را بر اساس اورانیوم غنی شده مورد نیاز برای ساخت یک بمب هستهای متمرکز کرده بودند، همتایان اسرائیلی آنها در مورد یک بمب حاضر و آماده صحبت میکردند، که البته به زمان بیشتری نیاز دارد. در همین حال، رابرت مالی، نماینده ویژه آمریکا در امور ایران، اخیرا اظهار داشته که ایالات متحده و متحدانش باید خود را برای جهانی آماده کنند که در آن «هیچ محدودیتی بر برنامه هستهای تهران وجود ندارد».
با دستیابی به اورانیوم غنی شده لازم برای ساختن یک بمب، ایران بازی را تغییر خواهد داد -تا آنجا که این مسئله دو نخست وزیر سابق اسرائیل، ایهود باراک و ایهود اولمرت را واداشته تا بپرسند که آیا اسرائیل باید وضعیت برنامه هستهای خود را اعلام کند یا نه؟ تاکنون اسرائیل داشتن سلاح هستهای را نه تایید و نه تکذیب کرده است. ایهود باراک استدلال کرده که با احتمال عبور ایران از «نقطه غیر قابل بازگشت»، اسرائیل باید در وضعیت خود بازنگری کند، در حالی که اولمرت تاکید کرده چنین اقدامی تنها در خدمت موضع ایران است که برای بازدارندگی در برابر اسرائیل به سلاح هستهای نیاز دارد.
گزینه نظامی
نفتالی بنت، نخست وزیر اسرائیل به تغییر درسیاست ابهام هستهای این رژیم باور ندارد و متعهد به سیاست «مرگ با هزار زخم» در برابر جمهوری اسلامی است. بنت و دیگر مقامات اسرائیلی به تازگی از واشنگتن دیدن کرده اند، اما به نظر میرسد که ارائه پیشنهاد پلن B توسط آنها با استقبال چندانی در آمریکا مواجه نشده است – طرحی که مدعی است در صورت شکست نهایی مذاکرات هسته ای، باید یک گزینه نظامی معتبر و مورد توافق را در پیش گرفت.
حقیقت عریان این است که نفوذ اسرائیل برای دیکته تمنیات خود به آمریکا کاهش یافته است. در سال ۲۰۱۵، بنیامین نتانیاهو، نخست وزیر سابق، از چنان اعتماد به نفسی برخوردار بود که در هر دو مجلس کنگره علیه توافق هستهای سخنرانی کرد و در ادامه با موفقیت برای خروج آمریکا از برجام لابی کرد.
در حال حاضر، رهبران اسرائیلی در حال تجزیه و تحلیل مواضع مقامات ارشد ایالات متحده هستند تا نشانههایی را مبنی بر تغییر سیاست در قبال ایران تشخیص دهند. در ماه آگوست، بایدن به بنت گفت که اگر تمام گزینههای دیپلماتیک با بن بست مواجه شود، ایالات متحده «گزینههای دیگر» را بررسی میکند. هفته گذشته، آنتونی بلینکن، وزیر امور خارجه ایالات متحده هم تأیید کرد که «هر گزینه»ای در نظر گرفته خواهد شد.
در دایره واژگانی دیپلماتیک، اصطلاحاتی مانند «بررسی» و «در نظر گرفتن» متکلم سخنان را به شکل بسیار محدودی به آن گزاره متعهد و ملزم میکند. واشینگتن در حال همان بازی در مورد آمادگی برای صدور مجوز حمله نظامی به ایران است که اسرائیل با توجه به وجود زرادخانه هستهای نظامی خود آن بازی را میکند.
طی یک دهه گذشته، آمریکا و اسرائیل، با مشاهده نزدیک شدن ایران به آستانه هستهای شدن، از اصرار بر این که ایران نمیتواند اورانیوم غنی سازی کند، تقریبا دست برداشته اند. جنبه کمیک و البته ترژایک اشتباه بزرگ آنها این است که خود آمریکا و اسرائیل این وضعیت را به خودشان تحمیل کردند: اولی با خروج از توافق هستهای در سال ۲۰۱۸ و دومی با لابی مداوم با دولت ترامپ برای رسیدن به این مقصود.
مخمصه اسرائیل
بنی موریس، مورخ اسرائیلی عملا مخمصه کنونی اسرائیل را این گونه خلاصه کرده است: یا این که تاسیسات هستهای ایران را نابود کند، یا باید در سالهای آینده با ایران هستهای سر کند.
هنوز مشخص نیست که آیا اسرائیل واقعا از توانایی و ظرفیت کافی برای نابودی برنامه هستهای ایران برخوردار است یا خیر. باید این را هم در نظر داشت که حتی در صورت دریافت بمبهای سنگرشکن از آمریکا، موفقیت آمیز بودن چنین حملاتی و همچنین واکنش ایران و متحدان منطقهای آن نامشخص است.
هیچ علاقهای به پلن بی وجود ندارد.
اما بیائید نیت خوانی و تفسیر واژگان را کنار بگذاریم. در شرایط فعلی به نظر نمیرسد که واشینگتن مایل باشد که مطابق با پیشنهاد اسرائیل [مبنی بر عملی کردن پلن بی]عمل کند. دولت بایدن آینده خود را به تصویب دو لایحهای که مخارج بالایی را هم میطلبد، گره زده است. با توجه به موانع عمدهای که بر سر راه تصویب آنها در کنگره وجود دارد، تمرکز فعلی دولت روی ژئوپلیتیک خاورمیانه نیست؛ و چرا بایدنی که تلاش کرد به دو دهه جنگ در افغانستان خاتمه دهد، باید یک مداخله پرخطرتر در ایران را آغاز کند؟ به سختی میتوان گفت که این میتواند بهترین استراتژی برای ماندن در کاخ سفید در سال ۲۰۲۴ باشد..۲۴.
اما آن چیزی که مایه سرخوردگی واقعی به حساب میآید این است که بسیاری از صاحب نظران -در واشینگتن، تل آویو و جاهای دیگر- همچنان بر این باورند که اعمال تحریمها ایران را مجبور به متابعت میکند. بایدن در ابتدا به دنبال دستیابی به یک توافق هستهای بود که در ذیل ایران را متعهد به محدود کردن فعالیتهای منطقهای اش کند. با این حال، تهران نه تنها این مسئله را رد کرد، بلکه در عوض خواستار ضمانتهایی عملی در مورد پایبندی ایالات متحده به توافق شد -که ظاهرا واشنگتن قادر به ارائه آن نیست.
مقامات ایران تمایلی ندارند که بار دیگر فریب آمریکاییها را با خروجشان از توافق بخورند. بدین ترتیب، احیای توافق در این مقطع کاری پیچیده است؛ اما غیرممکن نیست. اما مشکل مهمتر این است که با گذر زمان، توافق اولیه برای هر دو طرف کمتر و کمتر جذاب به نظر میرسد.
تغییر در توازن استراتژیک
به نظر میرسد ایالات متحده و متحدان اروپاییش معتقدند که شرایط موجود در آغاز مذاکرات هستهای در یک دهه قبل هنوز هم همچنان پابرجاست. در آن زمان فرض بر این بود که ایران تنها به دلیل فشار تحریمها پای میز مذاکره آمده است. اما در حقیقت، ایران تنها زمانی حاضر به گفتگو شد که دولت اوباما پیش شرط دولت قبلی آمریکا مبنی بر تعلیق غنی سازی اورانیوم از سوی تهران، قبل از هرگونه گفتگو را کنار گذاشت. امروز، از قضا، ایران از ایالات متحده میخواهد که در بازگشت به توافق جدی باشد، مانند آزادسازی ۱۰ میلیارد دلار دارایی مسدود شده.
یک دهه پیش، روسیه و چین با تبعیت از تحریمهای مصوب بین المللی ایران را تحت فشار قرار دادند. اما امروز ایالات متحده به تنهایی نبرد تحریمها را رهبری میکند و اروپاییها نیز با اکراه، و تنها به دلیل تحریمهای ثانویه از آن پیروی میکنند.
اکنون به نظر میرسد که مسکو و پکن تمایل چندانی ندارند که تهران را زیر فشار قرار دهند. به عکس این، ایران اخیراً به سازمان همکاری شانگهای پیوسته و یک توافق اقتصادی بزرگ با چین امضا کرد. تهران معتقد است میتواند فشار تحریمهای آمریکا را تحمل کند. تا کنون سیاست فشار حداکثری به رهبری آمریکا باعث خم شدن ایران نشده، بلکه به نظر میرسد ایران با نزدیک شدن به آستانه هستهای شدن در حال اعمال فشار از ناحیه خود است.
در بسیاری از پایتختهای جهان، به تحولات جدید توجه کمی شده و یا اساسا نادیده گرفته شده است. در کمتر از دو سال، توازن استراتژیک تغییر کرده است. دوران ترامپ در اوایل سال ۲۰۲۰ در شرایطی به پایان رسید که ایالات متحده استراتژیست اصلی ایران، سردار قاسم سلیمانی را ترور کرد و سعی داشت با برقراری توافق ابراهیم -میان اسرائیل و برخی کشورهای عربی- موجبات انزوای ایران را فراهم کند.
اما امروز توجه بایدن از آسیای غربی فاصله گرفته و تمرکز خود را بر هند و اقیانوس آرام قرار داده است. نتانیاهو دیگر در قدرت نیست، توافقنامه ابراهیم بدون قدرت عربستان ممکن است تکاپوی خود را از دست بدهد و هم ریاض و هم ابوظبی با ایران -بر سر مسائلشان در لبنان، سوریه و یمن- در حال مذاکره اند. اینها تغییراتی ساختاری هستند. شاید نظم کنونی جهان اکنون باید خود را برای یک ایران در آستانه هستهای شدن آماده کند.
شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از اقتصاد نیوز، تاریخ انتشار: ۴ آبان ۱۴۰۰، کد خبر: ۴۴۹۷۲۱، www.eghtesadnews.com