شعار سال: در همایش دو روزه مناسک و رسانه که در دانشگاه صدا و سیما برگزار شد، معتمدی عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی در سخنانی اظهار داشت: «یکی از سیاست‌هایی که در تلویزیون و در برنامه‌های دینی تعقیب می‌شود، و آن وجهی که از دین پر رنگ می‌شود، بُعد مناسکی دین است. در واقع سیاستگذاران و مدیران تلویزیون ایران با این ذهنیت که صِرف نمایش مناسک (بدون توجه به الزامات آن)، موجب ترویج و تعمیق یک رفتار دینی می‌شود، در حوزه برنامه‌های دینی به مناسک گرایی حداکثری روی آورده‌اند».

وی افزود: «نیازمند اعتدال در همه زمینه‌ها هستیم، تمرکز بیش از حد بر مناسک گرایی رسانه‌ای که نمایش یک آیین در رسانه است، سطح دین ارائه شده از تلویزیون را در سطح آیین صِرف باقی نگه می‌دارد و در نتیجه دچار «عوام زدگی» می‌شود، چراکه اعمال آیینی، بدون درنگ در ماهیت و روح آن اعمال و تنها به صورت مکانیکی و انجام یکسری اعمال ظاهری در کانون توجه عموم قرار می‌گیرد. سیاستگذاران تلویزیون فکر می‌کنند با ترویج مناسک، رفتار‌های دینی ترویج می‌گردد، بدون آنکه بدانند صِرف نمایش یک آیین و منسک بدون در نظر گرفتن مقتضیات رسانه و مقتضیات بینندگان، تأثیری ندارد و بنابراین به عنوان مثال به اشتباه می‌گویند که فرهنگ درست نماز خواندن دارد ایجاد می‌شود».

معتمدی تصریح کرد: «در این میان توجه بیش از اندازه به مناسبت‌های دینی در سازمان صدا و سیما نیز موجب تشدید برجسته شدن بُعد مناسک در برنامه‌های دینی تلویزیون شده است، چراکه مناسبت‌های دینی عموماً در پیوند با مناسک تعریف می‌شود و با مناسکی همچون مداحی و… بروز و ظهور می‌یابد. این توجه بیش از اندازه به مناسبت‌های دینی به وضوح در گفتار مسئولان و اسناد سازمان مشاهده می‌شود. نکته جالب توجه این است که حتی غالب شدن رویکرد مناسبتی در برنامه‌های دینی به بحث‌های فکری در این مناسبت‌ها نمی‌انجامد، بلکه به تعبیر آقایان حوزه احساسی برجسته می‌گردد».

این پژوهشگر دین و رسانه درباره چرایی این رویکرد اظهار داشت: «علت این رویکرد را باید در این واقعیت جستجو کرد که مدیران و سیاستگذاران برنامه‌های دینی، مناسبت‌ها را فرصتی می‌دانند که باید از آن در جهت بسط و گسترش وجه دینی سازمان و در نهایت حکومت استفاده کرد و دین، نمایش و جلوه ویژه‌ای در اذهان بینندگان پیدا کند».

وی در ادامه نتایج آنچه سیاست مناسک گرایی در سیما می‌دانست را برشمرد و خاطرنشان کرد: «تأکید بر نمایش مناسک به جای تأکید بر محتوا در این رویکرد بسیار پر رنگ است. این نمایش صِرف، نه تنها آیین یا مناسک را در سطح جامعه گسترش نمی‌دهد، بلکه از محتوا نیز خالی می‌کند و در حد تکرار یک سری آیین به صورت فیزیکی باقی می‌ماند. در نهایت برنامه‌های دینی را دچار فضا‌های تکراری نموده و در نتیجه به افت کیفیت این برنامه‌ها می‌انجامد».

وی افزود: «این سیاست همچنین منجر به «فقدان حوزه فکر و اندیشه» و فاصله گرفتن از بحث‌های محتوایی و عمقی می‌شود و آنچه باقی می‌ماند، بیشتر یک احساس زودگذر است که قرار است به مخاطبان القاء گردد؛ بنابراین اگر تبلیغات را در یک تقسیم بندی به تبلیغات احساسی و اقناعی تقسیم کنیم، آنچه در زمینه مناسک دینی از رسانه تلویزیون پخش می‌شود، تأکید بیش از حد بر تبلیغات احساسی در تبلیغ دین است».

معتمدی به رویکرد برخی متفکران اسلامی در این زمینه اشاره کرد و اظهار داشت: «این در حالی است که شهید مطهری اولین شرط موفقیت یک پیام تبلیغی را عقلی بودن، قدرت و نیرومندی محتوای آن می‌داند و معتقد است اسلام بیشترین تأکید را بر پذیرش عقلانی دین کرده است، بطوریکه حتی پذیرش تقلیدی اصول دین را نمی‌پذیرد؛ لذا اسلام را از ادیانی می‌دانند که تحریک احساسات و عواطف در آن کمتر از بُعد عقلانی به چشم می‌خورد. در نتیجه اگر فلسفه مناسک و از جمله مناسبت‌ها را توجه و تذکر بدانیم که باید نسبت به دین در ایام خاصی و یا به شیوه خاصی صورت بگیرد، تأکید بر بُعد احساسی بر فرض که توجه و تذکر را در حد احساسات ظاهری ایجاد کند، اما با کمرنگ بودن بُعد اقناعی، احتمال تأثیرگذاری آن را به حداقل می‌رساند».

وی در ادامه به یکی دیگر از نتایج سیاست مناسبت گرایی پرداخت و خاطر نشان کرد: «در همین مناسبت‌ها که به نوعی آن را می‌توان به دو بخش عزا و شادی تقسیم کرد، بُعد «عزا» بسیار پررنگ‌تر از بُعد «شادی» است. علت این امر را می‌توان نبودِ «شکل دینی» در حوزه شادی دانست. در صورتیکه یکی از کارکرد‌های اصلی وسایل ارتباط جمعی به ویژه تلویزیون، کارکرد «تفریح» و «سرگرمی» است که از طریق آن مخاطبان می‌توانند اوقات فراغت خود را بگذرانند؛ لذا غلبه بُعد «غم» در برنامه‌های دینی منجر به عدم اقبال به این برنامه‌ها می‌گردد. نظرسنجی‌ها نیز این عدم اقبال به برنامه‌های مناسبتی را تأیید می‌کنند، زیرا با کارکرد رسانه و استفاده مخاطبان از آن فاصله گرفته است».

وی افزود: «به دلیل اینکه برنامه‌های مناسبتی رویکرد غالب برنامه‌های دینی سیما را دارد، این عدم اقبال به برنامه‌های مناسبتی که در آن بُعد «غم» و «عزا» بیشتر نمود دارد و چهره عمومی دین را در «غم» و «حزن» بیشتر نمایان می‌سازد، به خود دین تسری می‌یابد و چه بسا موجب عدم اقبال به خود دین می‌گردد».

معتمدی آخرین نتیجه سیاست و رویکرد مناسبتی را سکولار کردن جامعه دانست و این درست برخلاف سیاست‌های ظاهری مدیران کلان تلویزیون است که مدّعی هستند دین در همه عرصه‌ها و حوزه‌ها حضور دارد».

وی در انتها خاطرنشان کرد: «چنانچه صدا و سیما و مدیریت سازمان بخواهد برنامه‌های دینی از وضعیت فعلی خارج شده و در جهت رشد و تعالی دین در سطح جامعه قدم بردارد، باید به سرعت و با دقت نظر در سیاست‌ها و رویکرد‌های خود در حوزه مناسک دینی تجدید نظر نماید».

شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از خبرگزاری شفقنا، تاریخ انتشار:۲۲ خرداد ۱۴۰۲، کدخبر: ۱۵۹۰۶۸۲، fa.shafaqna.com