شعارسال: مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، اخیرا در گزارشی به بررسی وضعیت تقلب علمی در کشور پرداخته و از جمله و در بخشی از این گزارش رسمی اعلام شده که در سال ۱۴۰۱ بیش از ۴۱ درصد پایان‌نامه‌ها و رساله‌های تالیف و تدوین‌شده در مقاطع تحصیلی کارشناسی ارشد و دکتری در دانشگاه‌ها و موسسات آموزش عالی، کپی‌برداری از متن مشابه بوده است.

طبق جدول‌هایی که در گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس منتشر شده، در فاصله سال ۱۳۹۸ تا ۱۴۰۱ در مجموع ۷۲ هزار و ۵۷ رساله و پایان‌نامه دانشجویان مقطع دکتری در سامانه ایرانداک ثبت شده که ۲۱ هزار و ۲۶۴ مورد از این متون (۲۹ درصد) بیش از ۳۰ درصد مشابهت با متن علمی مشابه داشته و کپی‌برداری بوده است. همچنین در همین بازه زمانی، ۶۷۵ هزار و ۷۱۳ رساله و پایان‌نامه دانشجویان مقطع کارشناسی ارشد در سامانه ایرانداک بارگذاری شده که طبق بررسی‌ها ۳۱۱ هزار و ۶۴۸ مورد از این متن‌ها (۴۶ درصد) کپی‌برداری با بیش از ۳۰ درصد مشابهت بوده است.

در این گزارش عنوان شده علاوه بر اینکه طی سال‌های ۱۳۹۶ تا ۱۴۰۰، بیش از ۹۰ درصد آثار علمی متقلبانه، مربوط به دانشگاه‌ها و موسسات آموزش عالی و پژوهشی غیردولتی بوده، طی سال‌های ۱۳۹۸ تا ۱۴۰۱ و به تفکیک هر سال، در سال ۱۳۹۸، بیش از ۴۵.۴ درصد، در سال ۱۳۹۹، بیش از ۴۷.۵ درصد، در سال ۱۴۰۰ بیش از ۴۶.۱ درصد و در سال ۱۴۰۱، بیش از ۴۱.۱ درصد مجموع پایان‌نامه‌ها و رساله‌هایی که دانشجویان مقطع دکتری و کارشناسی ارشد ارایه داده‌اند، کپی‌برداری بیش از ۳۰ درصد از متون مشابه داشته و از مرحله بررسی نهایی حذف شده است.

یقیناً این سطح از کپی‌برداری و تقلب، نقطه ضعف بزرگی برای جامعه علمی کشور است. از سوی دیگر قوانین و مقررات در این زمینه دارای ضعف‌های جدی است که باید برای آن چاره‌اندیشی شود. برای بررسی بیشتر این موضوع، با رضا صفری شالی، دانشیار دانشگاه خوارزمی، به گفتگو نشستیم که در ادامه می‌خوانید.

*منظور از تقلب علمی چیست و با چه روش‌هایی اتفاق می‌افتد؟

تقلب به معنای برداشتن چیزی بدون اجازه است. در اینجا نوعی سرقت و دزدی رخ می‌دهد و امری غیرقانونی شمرده می‌شود و اگر مطلبی را از جایی برداشته و به آن شخص حقیقی یا حقوقی ارجاع ندهیم تقلب علمی محسوب می‌شود. تقلبات علمی از گذشته تا به حال وجود داشته و نمونه‌های زیادی از این دست دیده‌ایم و عمده تقلبات هم تقلباتی هستند که فرد یا افرادی، از نوشته‌های دیگران بدون ارجاع به نویسنده استفاده می‌کنند یا اینکه ممکن است این متن منتشر و چاپ نشده باشد و افرادی، زودتر از نویسنده آن را به نام خود چاپ کنند و این هم شدیدترین و حادترین شکل از تقلب علمی است.

*محققان مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی که هفته اول خرداد امسال و با عنوان «گزارش نظارتی قانون پیشگیری و مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی» منتشر شد، به استناد نتایج بررسی‌ها و آمار رسمی، اعلام کرد که در سال ۱۴۰۱ بیش از ۴۱ درصد پایان‌نامه‌ها و رساله‌های تالیف و تدوین‌شده در مقاطع تحصیلی کارشناسی ارشد و دکتری در دانشگاه‌ها و موسسات آموزش عالی، کپی‌برداری از متن مشابه بوده است. علت این سطح از تقلبات علمی و کپی‌برداری را چه می‌دانید؟

این سخنی درست است، اما باید به موضوعی فنی درباره پایان‌نامه‌های کارشناسی ارشد و رساله‌های دکتری توجه داشته باشیم. پایان‌نامه معمولا پنج فصل است که در فصل اول، فرد وقتی به طرح مسئله می‌پردازد معمولا به پیشینه و تاریخچه اشاره می‌کند و وقتی در فصل دوم به چهارچوب نظری و مفهومی می‌پردازد لاجرم باید به نظریات، مکاتب، رویکرد‌ها و مفاهیم مرتبط اشاره کند. این خصلت تجربی بودن علم است و در ضمن باید به پیشینه تجربی و مروری بر ادبیات تحقیق هم اشاره کنیم که جزیی از قواعد نگارش پایان‌نامه و رساله هستند که دانشجو باید رعایت کند و در این راستا لازم است به کار‌های قبلی مراجعه کند و در این‌صورت درصد همانندی بالا خواهد رفت و در نتیجه کسانی‌که از نرم‌افزار‌های همانندجویی استفاده می‌کنند آن را به مثابه تقلب علمی به شمار می‌آورند.

البته موضوع مهم این است که آیا فرد رفرنس یا ارجاع داده است یا خیر، در فصل دوم پایان‌نامه یا رساله، مخصوصا در رشته‌های علوم انسانی، حدود هشتاد درصد از کار‌های قبلی استفاده می‌شود، چون فرد باید یک چینش نظری را شروع کند و در نهایت در انتهای فصل دوم به یک چهارچوب مفهومی یا نظری برسد؛ بنابراین باید چنین موضوعی را بپذیریم، اما به ارجاع دادن توجه داشته باشیم، چون اگر کسی ارجاع بدهد دیگر سرقت علمی محسوب نمی‌شود، اما اگر تمام مطالب را از جای دیگری بردارد و ارجاع هم بدهد، دانشجو خلاقیتی از خود به خرج نداده است؛ بنابراین سازمان‌ها و نهاد‌هایی که گزارشاتی را چاپ می‌کنند باید با این قواعد آشنا باشند.

*علت تعداد بالای تقلبات علمی در کشور را چه می‌دانید، به هر حال دانشجویی که چند سال در رشته‌ای تحصیل کرده است باید بتواند از پس یک پایان‌نامه بر بیاید، ولی می‌بینیم که این‌طور نیست.

علت عمده این است که متأسفانه در دو دهه اخیر میزان اهمیت علم کاهش پیدا کرده است. ما واژه‌ای به نام معرفت شناسی داریم که چندان به درآمدزایی ارتباط پیدا نمی‌کند و نمونه آن هم در آثار و اندیشه ادبا و فیلسوفان گذشته ما دیده شده است یعنی مایه ارتزاق زندگی روزمره فرد نیست، اما علم به معنای ساینس باید مایه ارتزاق فرد باشد. در دو دهه گذشته وقتی دانشجویان می‌بینند میزان اشتغال آن‌ها بعد از فارغ‌التحصیلی پایین می‌آید در نتیجه انگیزه و رغبت علمی آن‌ها هم کاهش پیدا می‌کند.

به عبارتی وقتی فرد بداند رشته‌ای که در آن تحصیل می‌کند در نوع شغل و درآمد و پایگاه اجتماعی وی تأثیر دارد جدیت بیشتری به خرج خواهد داد. خود ما در دهه‌های هفتاد و هشتاد دانشجو بودیم و انگیزه زیادی داشتیم که کتاب‌های جدید را خوانده و نوآوری و تولید مقاله داشته باشیم، اما متأسفانه امروزه این رغبت کمتر شده و بخش زیادی از آن به این علت است که نقش علم در جایگاه اقتصادی افراد کاهش پیدا کرده و افراد صرفا دنبال گرفتن مدرک هستند و در نتیجه بخش زیادی از فعالیت‌های علمی خود را از کار‌های قبلی برمی‌دارند و در نتیجه کپی‌برداری و سرقت علمی اتفاق می‌افتد.

*این روند تقلبات علمی چه پیامد‌هایی به دنبال دارد؟

وقتی تقلبات علمی که امری نابهنجار است در سطح گسترده انجام شود در آینده تبدیل به امری بهنجار تبدیل شده و قبح آن از بین می‌رود و در نتیجه انگیزه نوآوری، تحرک، پویایی، خلق ایده، تولید و اختراع و مسائلی از این قبیل کاهش پیدا خواهد کرد.

*تا چه اندازه ضعف عملکرد نهاد‌های نظارتی را در افزایش تقلبات علمی مهم می‌دانید؟

قطعا ضعف نهاد‌های مسئول هم در این زمینه مهم است. نهاد‌های مسئول باید مکانیزم‌هایی برای نظارت داشته باشند. در سال‌های اخیر ایرانداک اقدام به همانندجویی کرده و میزان تشابه متن پایان‌نامه‌ها را با متون قبلی مقایسه می‌کند. این اقدام خوبی است، اما چون با استفاده از نرم افزار است در بخشی از رشته‌ها نظارت متناسبی نمی‌شود بنابراین باید با نگاه کارشناسی وارد شد و در جریان بود که در برخی رشته‌ها باید نظارت جدای از سیستم‌های نرم افزاری باشد و در خود دانشگاه‌ها، وزارت علوم و وزارت بهداشت صورت گیرد.
اگر این دقت‌ها، مراقبت‌ها و جدیت‌ها صورت نگیرد تقلبات علمی افزایش پیدا می‌کند، چون دانشجو می‌بیند که وقتی دانشجوی قبلی از جایی استفاده کرد و به راحتی توانسته از پایان‌نامه خود دفاع کند بنابراین افراد دیگر هم به چنین کاری عادت می‌کنند. اساتید هم باید دقت و مراقبت لازم را داشته باشند که دانشجو از متون درستی استفاده و مرجع و منبع مطالب مورد استفاده خود را ذکر و در حد معقولی از منابع قبلی استفاده کند و یافته جدیدی هم داشته باشد.

مهمترین اقدام برای مقابله با تقلبات علمی، تدوین قوانین بازدارنده و پیشگیرانه است. باید از کار کسانی‌که شیوه‌های مرسوم را رعایت نمی‌کنند ممانعت به علم آمده و پایان‌نامه‌هایی که سطح زیادی از کپی‌کاری در آن وجود دارد مورد تأیید قرار نگیرد تا اینکه میزان اشتراک آن با مطالب قبلی کاهش پیدا کرده و نوآوری در آن بیشتر شود. از سوی دیگر امید به آینده شغلی بسیار مهم است، چون وقتی افراد بدانند که این رشته برای آن‌ها شغل مناسب در پی دارد میزان خلاقیت و نوآوری آن‌ها هم افزایش پیدا می‌کند.

از سوی دیگر وزارت علوم و وزارت بهداشت باید لیست رشته‌هایی که جامعه نیاز چندانی به آن‌ها ندارد را به سازمان سنجش اعلام کنند تا دانشجوی کمتری در این رشته‌ها جذب شود. همچنین باید خانواده‌ها را آگاه کرد که همه رشته‌ها لزوماً منجر به درآمدبخشی یا مهارت نمی‌شوند. در این‌صورت افراد به شکل بهتری اقدام به انتخاب رشته می‌کنند و در نتیجه سطح تقلبات علمی هم کاهش پیدا خواهد کرد.

شعارسال با اندکی اضافات و تلخیص برگرفته از خبرگزاری ایکنا، تاریخ انتشار: 3تیر1402، کدخبر: 4148747، iqna.ir