ورامین یکی از شهرستان‌های مهم تهران است که به لحاظ تاریخی نیاز به بررسی ویژه‌ای دارد. این شهر تا قبل از تسلط مغولان بر ایران شهرت چندانی نداشت اما پس از ویرانی ری اهمیت خاصی یافت و مقر تشکیلات اداری و مالی منطقه شد. بیشتر بناهای تاریخی آن در زمان ایلخانان مغول ساخته شد که از آن به عنوان دوران شکوفایی ورامین یاد می‌شود. این شهرستان از شمال غربی و غرب با شهرستان ری، از جنوب با استان قم، از جنوب شرق با شهرستان پیشوا و از شرق با گرمسار و پارک ملی کویر همسایه است.

نام ورامین را زبانشناسان بر گرفته از نام بهرام گور؛ پادشاه ساسانی می‌دانند و از جمله نقاطی است که گور بهرام پنجم ساسانی (سلطنت421 میلادی) را به آن نسبت داده‌اند. وجود دشتی در نزدیکی ورامین به نام «دشت بهرام» و نیز ویرانه‌های دژ عظیمی مربوط به دوره ساسانی با نام «قصر بهرام» را در 90 کیلومتری ورامین به عنوان سند یاد می‌کنند. این شهر همواره یکی از مراکز تجمع شیعیان بوده و امروزه یکی از شهرهای بزرگ استان تهران به شمار می‌رود.

شهرستان ورامین در منطقه معتدل شمالی واقع شده است و سه عامل جغرافیایی دشت کویر، رشته کوه البرز و بادهای مرطوب و باران‌زای غربی در ساخت کلی اقلیم ورامین نقش مؤثری ایفا می‌کند.

طی بررسی‌ها مشخص شده که ورامین در کتاب‌های مختلف با نام «ور»، «ورنه»، «وارنا»، «ورام» و ورامین ذکر شده است. کلمه «رام» و «رامن» از واژه‌های پهلوی است و نام فرشته‌ی حافظ صلح بوده که روز 21 ماه به او سپرده شده است. ورامین به معنای شهری بهتر از رامن نیز به این ایزد منسوب شده است.

در ورامین که علاوه بر آثار تاریخی، مکان‌های زیارتی زیادی در خود جای داده می‌توان نظاره‌گر تاریخ و تمدن بود. این شهر دارای مزارع و آثار متعدد معماری و تاریخی از دوران پیش از میلاد تا معاصر است، پس یادآور می‌شود سفر به ورامین و دیدن آثار شاخص، در یک روز ممکن نمی‌شود.

مسجد جامع ورامین که نمونه کامل مساجد چهار ایوانی است شاید مهم‌ترین اثر تاریخی ورامین باشد و در زمان سلطان محمد اولجایتو ساخته شده است. ویژگی شاخص این مسجد، تزیینات به‌کار رفته در بخش‌های مختلف شامل تزیینات نوشتاری، هندسی و اسلیمی است که با مصالحی از گچ، آجر، کاشی، رنگ و در برخی بخش‌ها تلفیقی از آنها اجرا شده است.

سردر ایوان ورودی با تزیینات مقرنس‌کاری و کاشی‌کاری جلوه خاصی دارد و رواق‌های پیرامون با گچ‌بری‌های زیبایی تزیین شده‌اند.

بیشترین تزیینات بنا را می‌توان در قسمت جنوبی و در مدخل ایوان و شبستان گنبددار دید. کتیبه‌ها و محراب گچ‌بری از شاخص‌های تزیینی مسجد هستند که چشم هر بیننده‌ای را خیره می‌کند.

برج سید علاءالدین آرامگاهی به صورت یک بنای منفرد در شمال مسجد جامع قرار دارد. این بنا از یک بخش استوانه‌ای و یک بخش مخروطی تشکیل شده و متعلق به دوره ایلخانی است. سردابه چلیپایی شکل بنا که پایین‌تر از سطح زمین قرار گرفته، فرهنگ مهرپرستی را به ذهن می‌آورد.

بنا مربوط به سید علاء‌الدین حاکم ری بوده که پدر و فرزندان وی نیز از فرمانروایان ری (ورامین) بوده‌اند. نکته مهم هنری این بنا تزیین خارجی برج است که کاشی‌های فیروزه‌ای و شمسه‌های آجری (اختلاط رنگ فیروزه، لاجوردی و آجری) زینت خاصی به این برج داده است.

امام‌زاده یحیی از معدود آثار تاریخی دوره مغول است که در ورامین باقی مانده و تزیینات گچ‌بری و کتیبه برجسته‌ای دارد. نسب این امام‌زاده به امام حسن مجتبی (ع) می‌رسد. این بنا محراب نفیس و سنگ قبر و کاشی‌های ارزشمندی داشته که همگی به سرقت رفته و در حال حاضر در موزه‌های کشورهای دیگر نگهداری می‌شود.

سبک معماری بنای امام‌زاده یحیی شباهت زیادی به مسجد جامع این منطقه دارد و شامل یک اتاق گنبددار است که دیواره‌های آن از خارج توسط یک سلسله اتاق‌های کوتاه متعلق به دوره‌های بعد محاصره شده است.

ساختمان تصفیه‌خانه قند ورامین در سال 1313 از سوی یک معمار معروف کشور روسیه به نام لئون مارکوف ساخته شده و در سال 1381 در فهرست آثار ملی به ثبت رسید.

بقعه یوسف رضا که به باور مردم یکی از عرفای مورد احترام مردم در قرن هشتم هجری است در روستایی به همین نام در 5 کیلومتری شمال شهر ورامین قرار دارد.

این بقعه از جمله بناهای مذهبی متعلق به دوران ایلخانی است که از آجر و سنگ و ملاط گچ به شکل هشت ضلعی ساخته شده و شامل یک اتاق و ایوانی در جلوی آن است.

بازدید از قلعه ایرج با وسعتی حدود 120 هکتار را در سفر به ورامین نباید از دست داد. این قلعه بزرگ‌ترین قلعه باستانی در سطح استان تهران است اما در حال حاضر تنها دیوارهای پیرامونی با مصالحی از چینه و خشت و گل باقی مانده است. خندق اطراف قلعه در اثر فعالیت کشاورزی پر شده و کل فضای عرصه و حریم به کشاورزی اختصاص یافته است.

اهمیت این مکان تا آنجاست که در کتاب اوستا، جایی که از سرزمین وارنا سخن به میان می‌آید، نام قلعه ایرج نیز مطرح می‌شود.

امام‌زاده جعفر پیشوا به واسطه آن که به فرزند بلافصل امام موسی بن جعفر (ع) و برادر تنی امام رضا (ع) تعلق دارد، بسیار مورد توجه است. بنا به دوره صفویه تعلق دارد و گنبد فیروزه‌ای آن از دور نمایان می‌شود. کاشی‌های معرق، گچ‌بری و آیینه‌کاری زیبایی خاصی به ایوان بلند داده‌اند.

روستای خاوه از جمله روستاهای دارای بافت سنتی و قدیمی و یکی از روستاهای هدف گردشگری استان تهران است که در بخش جوادآباد ورامین و 12 کیلومتری جنوب شهر پیشوا قرار دارد.

هر گردشگری که قصد سفر به این روستا را دارد از وجود درختان زبان گنجشک که به طول 4 کیلومتر در دو سمت جاده قرار گرفته لذت می‌برد. از جمله جاذبه‌های دیدنی این روستا می‌توان به بنای تاریخی و آجری بقعه سید سلطان محمود خاوه‌ای، امام‌زاده علی، بقعه امام‌زادگان بی‌بی و زبیده، آب‌انبار، خانه و حسینیه احمدی‌ها و چند خانه-باغ قدیمی اشاره کرد.

تپه شغالی در دامنه شمال غربی تپه‌های طبیعی شهر پیشوا از آثار پیش از میلاد ورامین است. در کاو‌ش‌های باستان‌شناسی در این محل، شواهد فراوانی مانند آثار سفالی از استقرار و سکونت انسان در هزاره ششم پیش از میلاد حکایت دارد.

برای رسیدن به روستای پوئینک قرچک از مسیری به طول 5 کیلومتر مملو از درختان زبان گنجشک و بید که قدمت بعضی از این درختان به 400 سال می‌رسد باید عبور کرد. در این روستا باغی است به نام باغ شازده میرزا که یکی از یاران میرزا کوچک خان بوده و با کناره‌گیری از مخالفت با رضاخان، این باغ را رضاخان به وی بخشید.

پل باقرآباد که در 25 کیلومتری جنوب غرب تهران در مسیر جاده تهران – ورامین بر روی یکی از شاخه های رودخانه جاجرود قرار گرفته، قدمتی در حد دوران قاجاریه دارد. اهمیت این پل به واسطه رویداد 15 خرداد 1342 است که تعداد زیادی از مردم شهرستان ورامین در اعتراض به دستگیری امام خمینی(ره) روی این پل به‌وسیله مأموران حکومتی شاه به شهادت رسیدند.

در روستای علی آباد ورامین مجموعه‌ای از تأسیسات تاریخی و فرهنگی مربوط به آب و آب‌رسانی وجود دارد که یخچال و آب‌انبار علی‌آباد یکی از آنهاست.

یکی دیگر از آثار مربوط به سیستم آب، یخچالی قدیمی در ورودی روستای حصارکوچک در جنوب جاده آسفالته است که کاملاً سالم مانده و از نظر فرم و عملکرد با یخچال‌های موجود در روستاهای هم‌جوار قابل مقایسه است.

دشت مسیله دشتی هموار و بدون هیچ عارضه طبیعی است که در جنوب ورامین و اقع شده و از سوی دیگر به دریاچه نمک محدود می‌شود. بخش‌هایی از این دشت به نام‌های هفت لعل‌ها، سیاه‌پرده، تله‌سرخ، بند علیخان و پرده‌زرد مشهور است.

بند علیخان که مشهورترین بخش این دشت است به دلیل آب‌بندهایی است که در پاییز و زمستان با اولین بارش‌ها و هجوم سیلاب‌ها به دشت شکل می‌گیرد و زیستگاه گروه‌های بزرگ پرندگان مهاجر آبزی کشور می‌شود.

در حال حاضر انواع پرندگان آبزی و کنار آبزی چون قو، غاز خاکستری و اردک‌های غازنما و اردک نوک پهن در بند علیخان دیده می‌شود. در زمستان‌های خشک و غیرباتلاقی، پرندگانی چون باقرقره، هوبره، انواع پرندگان شکاری مانند بالابان، سنقر، عقاب طلایی و دلیچه زندگی می‌کنند.

طبیعت یا پارک ملی کویر جاذبه‌ی اصلی ورامین محسوب می‌شود. این منطقه دارای اقلیم خشک و بیابانی است اما حیات وحش این پارک که مورد استقبال گردشگران قرار گرفته از تنوع و غنای گونه‌های وحشی برخوردار است و از اینرو به عنوان پارک ملی و یا ذخیره‌گاه پرندگان، خزندگان و حتی دوزیستان به شمار می‌رود.

یوزپلنگ آسیایی و ببر از گونه‌های شاخص این پارک محسوب می‌شود اما محل زندگی انواع و اقسام حیوانات مانند موش دوپا، بزمچه، عقاب طلایی، درنا، گربه شنی و مار جعفری نیز هست.

لازم به یادآوری است در پارک‌های ملی شکار، صید، بوته‌کنی و هر گونه تخریب محیط زیست ممنوع است و به‌علاوه ورود به پارک‌های ملی و حتی عبور از آنها نیاز به دریافت مجوز از سازمان حفاظت محیط زیست دارد.

این منطقه گذرگاهی برای کاروان‌ها بوده و به همین دلیل چند کاروان‌سرا در این محدوده دیده می‌شود. کاروان‌سرا یا قصر بهرام در 154 کیلومتری تهران و به فاصله 50 کیلومتری پیشوای ورامین قرار دارد. از دوران صفویه برجای مانده و به عباس‌آباد نیز مشهور بوده است. نقشه آن به شکل کاروان‌سرایی چهار ایوانی، اتاق‌ها در اطراف حیاط مرکزی و اصطبل‌ها در پشت آن است.

این کاروان‌سرا در عهد صفوی بر سر سه‌راهی اصفهان، خراسان، مازندران بنا شد و آب آن از چشمه سیاه در حدود 7 کیلومتری، تأمین می‌شده است.

کاروان‌سرای عین‌الرشید در پارک ملی کویر، بر سر راه کاروان‌روی اصفهان به فرح‌آباد ساری قرار دارد. قدمت این کاروان‌سرا نیز که به فاصله 3 کیلومتری از قصر بهرام قرار دارد به دوران صفویه بر می‌گردد که در دوران‌های دیگر مرمت و استفاده شده است. در کنار این کاروان‌سرا یک آب‌انبار فرو ریخته و در تپه مجاور آن چشمه عین‌الرشید قرار گرفته که آبشخور جانوران است.

کاروان‌سرای دیرگچین که قدمتش به دوره ساسانی می‌رسد در جنوب ورامین واقع شده و نام‌های دیگری چون دژکرد شیر، دیر اجص، قصرالجس دارد. هر چند آنچه امروز از این بنا بر جای مانده مربوط به دوره صفویه است که به شکلی اساسی تجدید بنا شده است.

این بنا بر سر یکی از راه‌های ری به قم، تا اواسط دوره قاجار مورده استفاده بود. در این کاروان‌سرا علاوه بر اتاق‌هایی برای مسافران معمول، آسیاب، مسجد و ساختمانی هشت ضلعی برای اقامت خواص در چهارگوش بنا وجود داشت.

با توجه به قدمت، وسعت و اهمیت آن در بیشتر منابع و متون به عنوان مادر کاروان‌سراهای ایران از آن نام برده شده است.

با اندکی اضافات و تلخیص برگرفته از وبلاگ گردشگری ورامین، تاریخ انتشار: 27 مرداد 1393 ، کدخبر: -، www.varnatourism.blogfa.com