شعار سال: ستوان یکم "حمید محمدی" کارشناس ارشد جامعه شناسی معاونت اجتماعی استان آذربایجان غربی در مقاله‌ای با عنوان "بررسی حاشیه‌نشینی و نقش آن در افزایش تهیه و توزیع مواد مخدر" آورده است:

*مقدمه

رشد شتابان شهرنشینی و افزایش مهاجرت وستاییان به شهرها، مسئله حاشیه نشینی و اسکان غیررسمی را پدیدآورد و به تناسب، موجب گسترش نابهنجاریهایی در شهرها شد، لذا شناخت نقش حاشیه نشینی در بروز انواع آسیب های اجتماعی از اهمیت خاصی برخوردار است؛ چرا که امروزه در کشورهای جهان سومی کی از معضلات شهرنشینی، حاشیه نشینی و آسیب های اجتماعی ناشی از آن است. گسترش حاشیه نشینی در ایران و اسکان جمعیت غیرشهری درآن، به افزایش ناهنجاری های رفتاری در این بخش از جهان انجامیده است.

همانطوری که می‌دانیم؛ شهرنشینی یکی از مهمترین پدیده های عصر حاضر شمرده می شود. در کشور ایران در بین کشورهای جهان، تحول شهرنشینی بسیار پرشتابان جام گرفت و الگوی توسعه شهریآن، از الگوی تسلط تک شهری و تمرکز گرایانه پی رویکردهاست .در چند دهه اخیر، ایران بوم های گوناگونی چون بومنفت، بومشهر نشینی و بوم زایشهای جمعیت و انفجارجمعیت را پشت سرگذاشته است.

در چنین وضعیتی، شهرنشینی با پیامدهای ناگوار بسیاری چون توزیع بی عدالتی، رشد حاشیه نشینی، گسترش آسیب های اجتماعی و ناهمگونی فزاینده اجتماعی همراه خواهد بود. رشدبی رویه شهرها که در سال های اخیر، به وی‍ژه در کشورهای در حال توسعه ظهور یافته، مشکلاتی را از جنبه های گوناگون هم در سطح ملی و منطقه ای وهم در سطح محلی به وجود آورده است. این روند موجب شده دولت ها با چالش های فراوان شهری روبه‌رو شوند.

بعضی از این چالش ها مربوط به بافت نابهنجار و لجام گسیخته کالبدی (حاشیه نشینی) است و برخی به شرایط اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی ناشی از این پدیده شهری مربوط می شود. حاشیه نشینان در کشورهای در حال توسعه، غالباً از مهاجرانی تشکیل می شوند که به دلیل پایین بودن سطح مهارت های فنی و فقدان سرمایه کافی، قدرت ورود به متن اصلی شهر را نداشته و ناگزیر به پذیرش زندگی حاشیه ای شده اند.

مکان گزینی این قبیل اجتماعات، اغلب در زمینه ای نامرغوب و یا اراضی حاشیه ای شهرها و به صورت غیر قانونی صورت گرفته است. فقر اقتصادی، پایین بودن سطح سواد، بالا بودن میزان جرائم و کمبود خدمات زیربنایی و مساکن بی دوام و خلق الساعه از خصوصیات مشترک مناطق حاشیه نشین به شمارمی رود. انسان ها به حکم طبیعت، تا آنجا که تاریخ و باستان شناسى اجازه قضاوت می دهد، همواره به طور جمع و گروهی زندگى کرده اند.

روند تکامل زندگى انسانها در طول تاریخ نیز برآیند همین روابط اجتماعى می باشد؛ که عصر انسان هاى اولیه و با پیدایش کشاورزى و صنعت تا به امروز این تکامل را نشان می دهد و در دوران نزدیک به ما مخصوصاً پس از جنگ جهانى دوم و على الخصوص بعد از سالهاى 1950 میلادی عوامل متعدد بهداشتى، فناوری، اقتصادى، سیاسى و اجتماعى، موجب تغییرات ساختارى مهمى در کشورهاى جهان سوم گردیده است.

این امر خود بالطبع به خودى خود، منجر به افزایش شدید جمعیت، تبدیل روستاها به شهرها و مهاجرت روستائیان به شهرها و در نهایت گسترش شهرنشینى و رشد شتابان و بى سابقه شهرها شده است و پدیده افسارگسیخته و نابسامان رشد شهرنشینى در جهان سوم، پیامدهاى ناخواسته و منفى بسیارى به بارآورده که مسأله مهم حاشیه نشینی و نقش آن در تهیه و توزیع قاچاق مواد مخدر شاید، تهدید کننده ترین مورد آن باشد (صدیق سروستانى،1380: 114).

*بیان مسئله و اهمیت تحقیق

با گسترش شهرنشینی، ویژگی­های انسجامی از جمله رشد روابط مبتنی بر اقتصاد پولی، محافظه‌­کاری، کاهش اعتماد، عدم تجانس و ناهمگونى شهرها به دلیل هجوم مهاجرین و مردمانى با ریشه‌هاى قومى، فرهنگى و نژادى مختلف موجب بروز ناهماهنگى و تضاد در درون شهرها و بخصوص معضل حاشیه نشینی گردیده است(زمانی و همکاران، 1393: 9).

در این شرایط، امنیت نیازی اساسی و همگانی است و در زمینه امنیت و ضرورت آن برای زندگی، همین بس که دانشمندان آنرا به مثابه یکی از نیازهای اساسی انسان در نظر می­گیرند(مینایی و همکاران،1391: 82).

استمرار و پایداری حیات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی هر جامعه در گرو انسجام و اتحاد اعضای آن جامعه می باشد و در کشور ما ایران که متنوع از نظر قومی به خصوص در مناطق حاشیه ای استان است، می طلبد توجه وی‍ژه ای داشته باشیم. ویژگی های متمایز کننده اقوام از یکدیگر بیشتر برمؤلفه های زبانی و مذهبی متمرکز می شود.

سکونت قومیت های ایرانی در مناطق مرزی و حاشیه ای و البته متاثر از دخالت¬های عوامل خارجی و استکبارزمینه مناسبی را برای وقوع بحران¬های گوناگون به خصوص حاشیه نشینی و تهیه و توزیع مواد مخدر را فراهم می آورد (سیف الدینی و همکاران، 1392: 100).

طبق آمار ارئه شده در برنامه اسکان بشری سازمان ملل (2009)؛ از هر 3 نفر در جهان یک نفر در خلال سی سال آینده زندگی خود را در مناطق حاشیه شهرها و سکونت گاههای غیر قانونی طی می کند(گاردین، 2009).

همچنین مطابق با برآوردهایی که در پژوهش حاشیه‌نشینی در ایران توسط مرکز مطالعات و تحقیقات معماری شهرسازی ایران، صورت پذیرفت، جمعیت حاشیه‌نشینی در10 شهر بزرگ ایران نظیر تهران، مشهد، شیراز، اهواز حدود 5/3 میلیون نفر تخمین زده شد که اکنون قطعاً بسیار بیشتر از این رقم است.

در نهایت می توان عنوان داشت که ورود سرمایه­‌های نامشروع از قاچاق مواد مخدر در سیستم اقتصادی، هزینه‌های ناشی از جلوگیری از قاچاق، هزینه­‌های از کار افتادگی و غیره همگی لطماتی است که هر یک به تنهایی از لحاظ اقتصادی، یک بحران محسوب می­شود (قربانی، 1394: 9-15)که این موارد هر یک به نوبه­ خود انعکاسی از عدم پایبندی مردم منطقه و واحدهای دیگر به قوانین و مقررات مرسوم و قراردادهای متعارف است که موجب کاهش امنیت، افزایش درگیری­ها، ناپایداری اجتماعی و در نتیجه کاهش سطح رفاه اجتماعی را به همراه دارد و ترس از جرم و ناامنی­های نرم باعث بروز مشکلاتی از قبیل به خطرافتادن سلامت روانی، کاهش فعالیت های فیزیکی و کاهش تعاملات اجتماعی می­شود.

تجارب نشان داده است که سیاست­های متکی بر قوه قهریه و افزایش نیروهای پلیس در این مناطق تاثیر آن چنانی نداشته و جای خالی انسجام اجتماعی و استفاده از سرمایه‌­های اجتماعی در این میان محسوس­تر و ملموس­تر می­باشد که باعث بروز یا افزایش ناامنی و جرائم بخصوص تهیه و توزیع مواد مخدر می شود.

*تعریف مفاهیم و متغیرها

حاشیه نشینی(عوامل اجتماعی فرهنگی): مفهوم حاشیه نشینی به معنای اعم، شامل تمام کسانی است که در محدوده اقتصادی شهر ساکن هستند ولی جذب اقتصاد نشده اند. جاذبه شهرنشینی و رفاه شهری، این افراد را از زادگاه خویش کنده و به سوی قطب های صنعتی و بازارهای کار می کشد و اکثراً مهاجرین روستایی هستند که به منظور گذراندن بهتر زندگی راهی شهرها می شوند(یاوری،1383: 612).

حاشیه نشین: حاشیه نشن به مفهوم کلی، به افرادی گفته می شود که در شهر سکونت دارد ولی به علل گوناگون نتوانسته است جذب نظام اقتصادی، اجتماعی شهر شود و از خدمات شهری استفاده نماید(عابدین درکوش، 1372: 121). افرادی که در مناطق حاشیه نشین زندگی می کنند از ساخت قدرت و سیاست عموی جامعه جدایی یافته اند و به عنوان گروه پست اجتماعی تلقی می شوند. حاشیه نشینان از نظر اجتماعی دارای موقعیت ضعیف بوده و در طبقه پائین اجتماع قرار دارند(زاهد زاهدانی،1369: 9).

اسکان غیر رسمی(محیط): با توجه به نارسا بودن اصطلاح حاشیه نشینی و آلونک نشینی برای کلیه اشکال این پدیده، اصطلاح اسکان غیر رسمی، با تعبیری گسترده تر به جای حاشیه نشینی و آلونک نشینی بکار می رود. از اینرو اصطلاح اسکان غیررسمی شامل حاشیه نشینی و اشکال متعدد می باشد(کمان رودی،1377 :19).

پایگاهاقتصادی- اجتماعی(وضعیت اقتصادی): پایگاه اقتصادی - اجتماعی که یکی از مفاهیم اساسی جامعه شناسی محسوب می شود، عبارت است از موقعیت اجتماعی و جایگاهی که فرد در گروه یا در مرتبه اجتماعی یک گروه، در مقایسه با گروه های دیگر احراز می کند. پایگاه و موقعیت اجتماعی فرد حقوق و مزایای شخص را تعیین می کند(کوئن، ????).

میزان تحصیلات(مشخصات توصیفی): تحصیلات به نهادی رسمی اطلاق می شود که تحت هدایت و نظارت معلمان، دبیران و استادان دوره دیده دانش، مهارت های شغلی، هنجارهای فرهنگی و ارزشهای اجتماعی را از نسلی به نسل دیگر منتقل می کند. امروزه در اغلب کشورهای دنیا مردم بیشتر وقت بیست سال اول زندگی خود ر در مدرسه می گذارنند. سطح تحصیلات، میزان تحصیلات رسمی آموزشی می باشد که فرد دریافت کرده است.

کنترل اجتماعی(سابقه مجرمیت): کنترل اجتماعی به سازوکارهایی اطلاق می گردد که جامعه برای وا داشتن اعضایش به سازگاری و جلوگیری از ناسازگاری به کار می برد. در حقیقت می توان گفت کنترل اجتماعی مجموع وسایل و شیوه هایی است که با استفاده از آنها، یک گروه و یا یک واحد، اعضای خود را به پذیرش رفتارها، هنجارها و قواعد رفتاری و آداب و رسوم منطبق با گروه، سوق می دهد. کنترل اجتماعی بر اساس هدفی که در جامعه دارند، به دو دسته رسمی و غیر رسمی در جامعه تقسیم بندی می شوند: کنترل رسمی- کنترل غیر رسمی(هیرشی، 1386).

*مبانی نظری

در فرهنگ عمید، حاشیه در لغت به معنی کنار هر چیز و کنایه از کسان و اطرافیان آمده است. اصطلاح حاشیه نشینی با تعابیری همچون اسکان غیر رسمی، سکونتگاه های خودرو و زاغه نشینی تقریباً مترادف است.

حاشیه نشینی یا اسکان غیر رسمی یکی از چهره های بارز فقر شهری است که در درون یا حاشیه شهرها(بویژه شهرهای بزرگ) به شکلی خودرو فاقد مجوز ساختمان، برنامه رسمی شهرسازی با تجمعی از اقشار کم درآمد و سطح نازلی از کمیت و کیفیت زندگی شهری شکل می‌گیرد.

توسعه سریع و ناموزون شهرنشینی به ویژه در کشور های در حال توسعه،‌ موجب مهاجرت های فزاینده و در نتیجه افزایش مسکن ناسالم به صورت حاشیه نشینی شده است که پیامد آن شیوع بزهکاری نظیر اعتیاد و توزیع مواد مخدر، خرابکاری، نزاع های محلی و سرقت می باشد(احمدی،1364).

انسان حاشیه نشین شخصیتی است که از حاصل پیوند دو نظام فرهنگی متفاوت و گاهی متخاصم ظهور می کند. چنین موجود دورگه ای در زمان واحد نسبت به هردو نظام فرهنگی احساس تعلق و بستگی دارد، ولی در عین حال خود را به هیچ کدام متعلق و متمایل نمی نمایند(پیران، 1386).

نظریه فرهنگ فقر، بر این نکته تاکید دارد که هنگامی که فرهنگ فقر در سطح اجتماعات محلی و کوچک مورد توجه قرار می گیرد، آنچه در نظر منسجم می شود، خانه های خراب، ازدحام جمعیت، در هم جوشی مردم و بالاتر از همه نبود تشکیلات و سازمان هایی است که دامنه گسترش و نفوذشان به ورای محدوده خانواده می رسد. به اعتقاد لوئیس در محله های فقیرنشین حاشیه شهرها باوجود کمبود تشکیلات سازمانی، بیشتر یک احساس گروهی و همبستگی در میان آنها دیده می شود(لوئیس، 1389).

جامعه شناسانی چون امیل دورکیم، ردفیلد و تونیس به این نتیجه رسیده اند که انتقال از شیوه زندگی روستایی به شیوه زندگی شهری، پیامد های ناخوشایند فراوانی دارد. آنها معتقدند در این انتقال روابط غیر شخصی جانشین روابط شخصی می شوند و در نتیجه نظم و نظام جامعه در معرض ازهم کسیختگی قرار می گیرد.

مطالعات شاو در مکتب شیکاگو به بازیابی حلقه هایی چند در حوزه شهری انجامید. بدین ترتیب در حلقه های دور از مرکز، کمترین میزان جرم و جنایت و بیشترین میزان همیت فردی مشاهده می شود و همانطوریکه به حلقه های میانی نزدیک می شد، ملاحظه می نمود که به همراه افزایش تراکم، تبهکاری بسط می یابد، بی نامی و فقدانی هویت انسان ها رایج می شد و تنهایی انسان ها در داخل انبوه شهر دیده می شد(ربانی،1387: 286).

مارشال کلینار معتقد است حاشیه، فرهنگ مخصوص به خود را دارد و این فرهنگ یک شیوه زندگی است. نوع معیشت رایج در حاشیه از نسلی به نسل دیگر منتقل می‌شود و معمولاً دارای فرهنگ مخصوص به خود است.

فرهنگ حاشیه نشینی بازتاب شیوه زندگی طبقات پایین اجتماعی است که معمولاً به عنوان فرهنگ فقر شناخته می‌شود. رابرت پارک از صاحب نظران اصلی مکتب شیکاگو معتقد است که انسان حاشیه نشین نوعی شخصیت است که در زمان و مکانی بوجود می‌آید که در اثر کشمکش نژادها و فرهنگ ها، جامعه های نو و مردم نو و فرهنگ های نو به عرصه وجود گام می نهند.

سرنوشتی که چنین افرادی را محکوم می‌کند که در یک زمان در دو دنیای جداگانه زندگی کنند. همان سرنوشتی است که آنها را در رابطه با دنیاهایی که در آنها زندگی می‌کند وا می دارد تا نقش یک انسان جهان وطن و یک بیگانه را بپذیرد.

جان ترنر هم در سال1969 نظریه خوشبینانه و مثبتی را اتخاذ نمود و حاشیه نشینی ها را به عنوان راه حل بسیار مناسب برای مشکلات مسکن در نواحی شهری کشورهای در حال توسعه توصیف کرد. ادوین ساترلند از جرم شناسان معروف آمریکاست؛ که ایشان عقیده دارد اگر فردی در محیط مجاور خود در معرض عوامل جرم زا قرار گیرد تا غیر جرم زا، شانس و احتمال قانون شکنی‌اش افزایش می یابد.

بعلاوه ساترلند اظهار می‌کند که اشخاص در معرض عوامل جرم‌زا واقع می شوند که برای سهیم بودن در همان فرهنگ، علایق و عقایدی داشته باشند و در آن اشکال معینی از رفتار ضد اجتماعی و جنایی ممکن است مورد اغماض واقع شده و مردم احساس کنند که برای همنوایی به آنها نیاز دارند.

در این راستا، پارکر، شاو و مک کی محققان آمریکایی ثابت کرده اند که در مناطق کثیف(محلات کثیف ) همراه با از بین رفتن کنترل های اجتماعی که بوسیله آنها مردم به رعایت قیود نیز اعتقاد پیدا می کنند، اعمال جنایی به شکل طبیعی جلوه می کند.

مرتن مفهوم نظریه دورکیم را ماهرانه مورد بررسی مجدد قرار داده و عقیده دارد که اگر از لحاظ فرهنگی اهداف تجویز شده برای فرد غیرقابل حصول گردد (همچنانکه برای بیشتر افراد جوان و طبقه کارگر و طبقه پایین پیش می آید) بین آنچه برای به ایده آل بودن پایدار می ماند و آنچه قابل حصول است اختلاف حاصل می شود و نتیجه آن به سرخوردگی و سرکشی بعدی منجر می شود.

*جهات تاثیر گذار محیط زندگی بر ارتکاب جرایم

الف) مسکن و نقش جرم زایی آن

ب) ساکنان مسکن و نقش جرم زایی آنها

ج) ارزش مسکن، به بیان دیگر کیفیت مسکن و نقش جرم زایی آن

د) همسایگان و نقش جرم زایی آنان

*پیشنهادات و راهکارها

ارتقاء کیفیت سکونت از طریق اعطاء برخی امکانات و تسهیلات و سعی در تطبیق منازل و محلات با اصول و معیارهای شهرسازی و سرمایه گذاری در این مناطق به صورت بدون هیچگونه چشم داشت و بدون توجه به توجیه اقتصادی و درآمدزایی برای دستگاههای مربوط از جمله شهرداری ها.

ساخت معابر و گذرگاهها در این مناطق که امکان دسترسی آسان و فوری پلیس و نیروهای انتظامی و امنیتی و اکیپ های امداد مثل خودروهای آتش نشانی و اوژرانس و غیره را فراهم کند.

ایجاد روشنایی کافی در کوچه ها و معابر چراکه تجربه نشان داده در مکانهای تاریک امکان ارتکاب جرم از جمله سرقت، ضرب و جرح و قتل و بخصوص تهیه و توزیع مواد مخدر بیشتر از مکان های روشن است و وجود روشنایی کافی در این مناطق خود عامل و رادعی در ارتکاب جرایم یاد شده خواهد بود

مسدود کردن راه‌های نفوذ به ساختار اداری دستگاه‌های متولی امر زمین و دسترسی افراد رانت طلب به اطلاعات طرح ها و برنامه های آتی مربوط به اراضی و جلوگیری از بسط و گسترش محلات حاشیه نشین.

اجرایی کردن ماده 10 قانون حفظ کاربری اراضی و باغ ها در پیشگیری از تغییر کاربری اراضی کشاورزی و باغات حاشیه و حریم شهر و تبدیل آنها به سکونت گاههای غیر رسمی.

ایجاد تعاونی های مسکن و تقویت انها در ساخت و ساز واحدهای مسکونی متناسب با توانایی های اقتصادی اقشار متوسط و کم درآمد شهری.

اصلاح نوع نگاه نخبگان و مسئولان کشور به مناطق حاشیه ای در کلانشهرها و ایجاد بسترهای مناسب برآیند تعامل در جوامع حاشیه، مرکز و حذف عوامل و موانع تحقق این ارتباط و ایجاد زمینه ی ذهنی لازم برای مدیریت و بالا بردن میزان تحصیلات بخصوص در بین گروههای سنی جوانان مرد.

بالا بردن سطح آگاهی مردم بویژه جامعه مرکز در پذیرش و اصلاح برخورد و ایجاد آمادگی ذهنی لازم برای مشارکت فعال مردم در حل مشکلات این قشر از افراد جامعه.

بالا بردن عملکرد رسانه های جمعی بویژه رادیو و تلویزیون به مثابه یکی از مهم ترین ابزارهای ملی موثر در ایجاد وفاق و همدلی و مشارکت بین جامعه مرکز و حاشیه بوِژه مشکلات جوانان.

مشارکت بیشتر جوانان در تمام عرصه هایی که به سرنوشت آنها مربوط است(تصمیم گیری، اجراء و نظارت) و افزایش وفاق اجتماعی بین جوانان حاشیه و مرکز.

ایجاد سازوکارهای مشارکتی از طریق الگوسازی، مشارکت و خلق فرصت هایی برای خودنمایی و ابراز وجود جوانان با تحصیلات پائین در زمینه های دیگر اجتماعی بویژه در مناطق حاشیه نشین.

با اندكي تلخيص و اضافات برگرفته از خبرگزاري تسنیم، تاریخ انتشار: 13 بهمن 1395، کد مطلب: 1313866:www. tasnimnews.com