شعار سال: از آنجا که توسعه با توليد ناخالص داخلي هر کشور رابطه مستقيم دارد، در دو دهه گذشته کشورها با سرعت چشم‌گيري شروع به استفاده افسارگسيخته از منابع طبيعي کره زمين براي استفاده در صنايع مختلف کرده‌اند. از طرفي نياز روزافزون به مواد غذايي سالم، مغذي و کافي براي جمعيت جهان موجب شده تا فشار بيشتري بر صنايع پايه نظير شيلات و کشاورزي وارد آيد. اين امر باعث ايجاد مشکلاتي همچون رشد سريع تعداد گونه‌هاي در حال انقراض در اقيانوس‌ها، بيماري‌هاي مختلف در دام و طيور و آفات متعدد و مقاوم در برابر سموم شده است. در چنين شرايطي، جامعه جهاني مفهومي به نام توسعه پايدار را برگزيده است تا هم تلاش خود بر حفظ و نگهداري از منابع کره زمين براي نسل‌هاي آينده را انسجام بخشد و هم راه‌حلي به همه کشورها براي توسعه اقتصادي بدون تخريب کره زمين داده باشد. اما توسعه پايدار دقيقا چيست؟ مفهوم توسعه پايدار را مي‌توان به روش‌هاي مختلف تفسير کرد. توسعه پايدار، يک رويکرد توسعه است که به دنبال ايجاد تعادل بين نيازهاي مختلف بوده و اغلب با آگاهي از محدوديت‌هاي زيست‌محيطي، اجتماعي و اقتصادي که ما به عنوان يک جامعه با آنها روبه‌رو هستيم، در ارتباط است. پس توسعه پايدار توسعه‌اي است که با نيازهاي فعلي مطابقت دارد، بدون اينکه توانايي نسل‌هاي آينده را در برآورده‌کردن نيازهاي خود قرباني کند. يکي از اصول کليدي در توسعه پايدار زندگي، پيشرفت و توسعه در زير سايه محدوديت‌هاي زيست‌محيطي اعمال‌شده بر انسان‌هاست. براي همين منظور، درک کامل محيط و فرصت‌ها و محدوديت‌هاي ايجادشده مي‌تواند نقش بسزايي در اعمال سياست‌هاي متناسب با شرايط امروز جهان داشته باشد. اين مقاله تلاش دارد تا در مرحله اول تهديدها و فرصت‌هاي موجود در شيلات را در سطح جهاني و در ايران بررسي کند و سپس، راه‌هاي توسعه پايدار اين صنعت را در 10 سال آينده برشمارد.

صنعت شيلات در جهان
انسان‌ها تا اواسط قرن ۱۴ هجري شمسي با مشکلات عديده‌اي در تأمين غذا و بالابردن کيفيت زندگي براي جمعيت نه ميلياردي زمين مواجه خواهند شد. اين در حالي است که تأثيرات زيست‌محيطي و تغييرات اقليمي نيز شديدا بر منابع تأثير خواهد گذاشت. با توصيف چنين شرايطي صنايع شيلات و کشاورزي نقش بسيار مهمي در پاسخ‌گويي به اين نيازها در زير سايه تغييرات شديد اقليمي بازي مي‌کند. در سال ۱۳۹۶، سازمان خوار و بار جهاني اعلام کرد توليد ماهي و آبزيان از مرز ۱۷۰ ميليون تن گذر کرد. ارزش اوليه اين مقدار بدون احتساب هزينه‌هاي ثانويه ۳۶۲ ميليارد دلار تخمين زده شده است که ۲۳۲ ميليارد از آن به پرورش ماهي و بقيه به صيد اختصاص داده شده است. با کاهش صيد از اواخر دهه ۷۰ هجري شمسي، پرورش ماهي و آبزيان نقش مهمي در رشد توليد شيلات و آبزيان در جهان داشته است. در بين سال‌هاي ۱۳۴۰ تا ۱۳۹۶ هجري شمسي، ميانگين رشد مصرف ماهي و آبزيان (3.2 درصد) از رشد جمعيت جهان (1.6 درصد) سبقت گرفت. در سال ۱۳۴۰ مصرف سرانه ماهي از نه کيلوگرم براي هر نفر به 20,3 کيلوگرم در سال ۱۳۹۶ رسيد که با رشد 1.5 درصد در سال مواجه بوده است. در سال ۱۳۹۶ آبزيان 17 درصد از پروتئين حيواني مورد استفاده در غذاي مردم جهان را تشکيل دادند. همچنين آبزيان 20 درصد از پروتئين حيواني خالص مورد استفاده 3.2 ميليارد نفر از مردم جهان را تأمين کردند.

ايران و صنعت شيلات
کشور ايران از شمال به درياي مازندران و در جنوب به آب‌هاي گرم خليج‌فارس و درياي عمان محدود مي‌شود. طول خط ساحلي در شمال ۹۲۲ کيلومتر، ۷۸۴ کيلومتر با درياي عمان و با احتساب جزاير جنوبي هزارو ۸۰۰ کيلومتر با خليج‌فارس است. از گونه‌هاي مهم قابل صيد در خليج‌فارس و درياي عمان مي‌توان به هوور، زرده، هوور مسقطي کوچک، هوور مسقطي، گيدر، ميگو ببري، گربه ماهيان، حلوا سفيد، سنگسار معمولي، ميش‌ماهي، ماهي شير، سارم، کوتر، گوازيم دم رشته‌اي، گربه ماهي بزرگ، گربه ماهي خاکي، حسون، زمين کن خال باله، کفشک تيزدندان و کوسه چانه سفيد اشاره کرد. در درياي مازندران گونه‌هاي ماهي آزاد، ماهي سفيد، اردک‌ماهي، ازون برون، سوف، سيم، کپور، کفال، کلمه، کولي، قزل‌آلا، شک‌ماهي، کيلکا، فيل‌ماهي و ماش يافت مي‌شود. بر اساس آمار ارائه‌شده به سازمان خوار و بار جهاني، ۱۱۰ ميليون تن ماهي و آبزيان در ايران توليد شده که ۷۰۰ هزار تن از اين مقدار در آب‌هاي ايران در سال ۱۳۹۶ صيد شده است و مابقي پرورش داده شده‌اند؛ از جمله ماهيان پرورش داده‌شده در ايران مي‌توان به تيلاپيا، کپور نقره‌اي، کپور علف‌خوار، کپور سرگنده، کپور معمولي، ماهي سفيد، قزل‌آلا و ماهي خاويار اشاره کرد.

توسعه پايدار و صيد شيلات و آبزيان
تقاضاي بالاي دسترسي به مواد غذايي مغذي و نياز مبرم کشورها به دسترسي سريع و آسان به منابع پروتئيني منجر شده تا درياها و اقيانوس‌ها در ۲۰ سال گذشته شديدا تحت استخراج قرار گيرند. کشتي‌هاي با قابليت حمل بالا، تورهاي ماهيگيري با قابليت صيد بدون محدوديت آبزيان، صيادان حرفه‌اي و داده‌هاي کم جامعه جهاني درباره موقعيت گذشته و حال آبزيان موجود در آب‌هاي کره زمين، موجب شده 80 درصد آبزيان موجود در معرض انقراض قرار بگيرند. در راستاي توسعه پايدار در بخش صيد، مي‌توان به عنوان اولين قدم، بالابردن سطح علمي جامعه و دادن اطلاعات عمومي کافي به افراد، گروه‌ها، صيادان، خانواده‌ها و افراد شاغل در دولت و در بخش خصوصي ذکر کرد. همچنين ظرفيت‌سازي با استفاده از برنامه‌هاي مختلف سازمان‌هاي بين‌المللي مي‌تواند نقش مهمي در ارتقاي سطح آگاهي افراد ايفا کند. قابل ذکر است که عدم مصرف بسياري از گونه آبزيان در جامعه، موجب سلب مسئوليت در حفظ و نگهداري از آنها براي نسل‌هاي آينده نمي‌شود. امروزه در بسياري از نقاط دنيا، حساسيت خاصي به ورود صيادان خارجي به آب‌هاي کشورها و صيد بي‌رويه وجود دارد، اما به دليل کمبود اطلاعات و فاصله اطلاعاتي بين جوامع، بسياري از کشورها به استفاده از صيادان موجود در هر کشور بسنده کرده و با قيمت بسيار کم منابع گران‌قيمت آبزيان را خريداري كرده و براي مصرف داخلي به کشورهايشان منتقل مي‌کنند. به عنوان مثال، خيار دريايي که از گونه‌هاي بسيار گرانبها در آب‌هاي جنوبي اقيانوس آرام، کاراييب، خليج فارس، درياي عمان، درياي عرب و اقيانوس هند است و هيچ مصرف غذايي توسط مردم اين نواحي ندارد؛ توسط صيادان داخلي و به درخواست تجار چيني صيد مي‌شود. تجار چيني به دليل داشتن دانش استفاده از اين گونه‌ها و همچنين تقاضاي بالا در بازار چين، با پرداخت مبلغي حدود ۱۰ دلار آمريکا براي هر عدد خيار دريايي اقدام به عقد قرارداد با صيادان موجود در اين نواحي کرده و پس از دريافت اين گونه، به صورت خشک‌شده آنها را به بازار چين صادر مي‌کنند. قابل توجه است که قيمت خيار دريايي در بازار چين و بسته به گونه، به مبلغي بالغ بر ۲۰۰ دلار آمريکا براي هر عدد مي‌رسد که در حجم بالا بيش از صدها هزار دلار براي هر کيلوست. به دليل اين بي‌مبالاتي و ضعف اطلاعاتي نه‌تنها ميليون‌ها دلار ضرر به توليد ناخالص داخلي کشورها وارد شده است بلکه بسياري از گونه‌هاي خيار دريايي در اين آب‌ها منقرض شده‌اند.

توسعه پايدار و پرورش آبزيان
همان‌طور که در بالا گفته شد به دليل رشد جمعيت کره زمين و صيد بي‌رويه آبزيان، آينده توليد پروتئين کافي براي نسل‌ها دچار تهديد جدي شده است. براي همين، پرورش ماهي و آبزيان در محيط‌هاي مختلف توجه بسياري از کشورها را به خود جلب كرده است. در پرورش آبزيان و ماهيان، توسعه پايدار در سه بخش مي‌تواند صورت گيرد.
1- غذاي مورد نياز براي پرورش آبزيان و ماهيان: در پرورش ماهيان و آبزيان، از آنجا که حيوانات در محدوده طراحي‌شده نگهداري مي‌شوند، گونه‌ها هيچ راهي براي تغذيه خود ندارند و تنها به مواد غذايي داده‌شده توسط پرورش‌دهندگان بسنده مي‌کنند. پس، کيفيت مواد غذايي مورد استفاده براي رشد و پرورش ماهيان رابطه مستقيم با کيفيت گوشت آنها براي مصرف انسان‌ها دارد. ارزش صنعت توليد مواد غذايي براي خوراک ماهيان و آبزيان به ۱۲۲ ميليارد دلار آمريکا مي‌رسد که اين مقدار تا ۱۰ سال آينده به رقمي بالغ بر ۲۰۰ ميليارد دلار خواهد رسيد. در توليد اين خوراک سه عنصر اصلي وجود دارد: روغن ماهي، باقي‌مانده ماهيان و آبزيان به صورت خشک‌شده و غلات و حبوبات. از بين اين سه عنصر، دو مورد از طريق صيد مستقيم به دست مي‌آيد که با توجه به کاهش شديد ميزان صيد در آب‌هاي کره زمين و همچنين هزينه بالاي توليد اين مواد به صورت مصنوعي در آزمايشگاه‌ها، توليد خوراک ماهيان و آبزيان با مشکل جدي روبه‌رو مي‌شود. در نتيجه، تخصيص بهينه مواد اوليه براي توليد خوراک اين حيوانات نقش مهمي در توسعه پايدار صنعت شيلات ايفا مي‌کند.
2- رشد و پرورش گونه‌ها با کيفيت غذايي قابل مقايسه با گونه‌هاي موجود در طبيعت: بدن انسان نياز به پروتئين‌ها، ويتامين‌ها و مواد معدني مختلف دارد که مي‌تواند بسياري از آنها را با مصرف مواد غذايي مختلف به دست آورد. ماهيان و آبزيان سرشار از
امگا-3، 6 و 9 و پروتئين‌هاي مختلف هستند که مورد نياز بدن انسان است. از اين رو، پرورش ماهيان و آبزياني که داراي سطح خوبي از مواد مغذي در بدن‌شان هستند مي‌توانند براي انسان‌ها و آينده کره زمين بسيار پراهميت باشند. همچنين رشد و پرورش ماهيان و آبزيان در محيط‌هاي غيراستاندارد و داراي آلودگي بالا مي‌تواند خطرات جاني و مالي غيرقابل جبراني براي همگان داشته باشد. توسعه پايدار با تمرکز بر رشد بهينه گونه‌هايي با اهميت غذايي بالا، سعي در تضمين آينده صنعت پرورش ماهي و آبزيان و همچنين حمايت از سلامت نسل‌هاي آينده دارد.
3- توليد ميزان کافي ماهيان و آبزيان براي پاسخ‌گويي به نياز رو به رشد جهاني: براي پاسخ‌گويي به نياز روزافزون به مواد غذايي در کشورها، بسيار مهم است تا ميزان مشخصي از غذا در دسترس باشد. اين ميزان با توجه به شرايط جامعه، سطح درآمد، شرايط اقتصادي، ميزان تقاضا براي مصرف ماهيان و آبزيان تعيين مي‌شود. در زير سايه تغييرات اقليمي، هزينه بالاي انرژي، کمبود امکانات پرورش ماهيان و آبزيان، کشورها اقدام به معرفي گونه‌هاي جديد با مقاومت بيشتر در مقابل تغييرات محيطي و ميزان گوشت بيشتر کرده‌اند. جهش ژنتيکي و اصلاح نژاد از تکنيک‌هاي مورد استفاده در توليد گونه‌هاي مقاوم در مقابل تغييرات محيطي و به‌وجود‌آوردن گونه‌هايي با خصايص برتر نسبت به گونه‌هاي اوليه است که به دليل خطرات زيست‌محيطي و نامعلوم‌بودن تأثيرات آنها بر بدن انسان بسياري از آنها در آزمايشگاه‌ها پرورش داده مي‌شوند و در مقياس صنعتي به تعداد کمي از اين گونه‌ها در جهان اجازه توليد داده مي‌شود. لازم به ذکر است که در برخي از کشورها مانند هند و چين که داراي نرخ رشد بالاي جمعيت هستند بسياري از اين گونه‌ها هم‌اکنون با موفقيت در مقياس بزرگ پرورش داده مي‌شوند و مورد استفاده انسان‌ها قرار مي‌گيرند.

شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از روزنامه شرق، تاریخ انتشار 22 فروردین 98، شماره: 3400