شعار سال: مارپیچ‌های قیمتی در اقتصاد خُرد موضوعی بسیار جذاب در کشاورزی ایران محسوب می‎شود که در آن کشاورزان قیمت‌های جاری و گذشته محصولات کشاورزی سالانه را مبنای برنامه‎ریزی الگوی زراعی قرار می‎دهند (انتظارات تطبیقی در ارتباط با قیمت)، اما با توجه به وجود وقفه در دستیابی به محصولات زراعی و نبود اطلاعات دقیق از شرایط قیمت و تقاضا در لحظه عرضه محصولات به بازار، قیمت معمولاً کمتر از هزینه تمام‌شده تولید این محصولات شده و فرایند تولید زیان‌آور می‎شود. این پدیده در کشاورزی ایران سابقه طولانی دارد و تقریباً هم می‎توان گفت دارای راه‎کار‌های نظری شناخته‌شده‌ای مانند گسترش اطلاعات از تقاضای بازار، کمک به کاهش نااطمینانی‎ها، مبنا قرار دادن انتظارات عقلایی، گسترش نهاد‌ها و اتحادیه‎های کشاورزی به‌ویژه در حوزه بازاررسانی، یکپارچه‎سازی وظایف بخش تولید و بازرگانی و نیز اتخاذ سیاست‌های حمایتی هوشمندانه متمرکز بر محصولات کشاورزی است تا از شکل‎گیری این مارپیچ و به‌بیان‌دیگر تارعنکبوتی قیمت و مقدار به سمت بیرون و درنتیجه از زیان کشاورزان درنتیجه نوسان‌های قیمتی جلوگیری کنند.

اما سؤال این است که با وجود وجود راه‎کار‌های نظری، وجود وزارت جهاد کشاورزی به‌عنوان سازمان سیاست‎گذار و نیز شکل‎گیری ۴۵۶ نظام صنفی کشاورزی با پوشش یک‌میلیون و یک‌صد هزار و ۵۹۸ نفر بهره‌بردار، مجمع هماهنگی و حمایتی تشکل‌های بخش کشاورزی، ۱۳۷۰ شرکت تعاونی تولید روستایی با پوشش بیش از ۵۰۰ هزار بهره‌بردار کشاورز و ۱۸۷۳ شرکت تعاونی روستایی با بیش از یک‌میلیون عضو، چرا تولید محصولات کشاورزی و به‌تبع آن منافع کشاورزان هنوز درگیر این مارپیچ قیمتی است؟ به‌بیان‌دیگر، در سطح میدانی، چرا هنوز از بسیاری از استان‎ها مانند کرمان در ارتباط با سیب‎زمینی و پیاز اخبار بد مبنی بر وجود پدیده تارعنکبوتی و جهت‎گیری آن به سمت واگرایی مخابره می‎شود؟

قبل از پاسخگویی به سؤال بالا، لازم است به یک نکته مهم اشاره شود و آن این‌که مارپیچ قیمتی نیازمند کارکرد‌های مارپیچی در حوزه سیاستی و مدیریتی کشاورزی نیست. اگر قرار باشد سیاست‎گذار پیرو مارپیچ قیمتی باشد و مارپیچ را به سمت همگرایی هدایت نکند و یا راه‎حل پایداری را برای آن ارائه ندهد، همین خواهد شد که الآن است. به‎بیان‎دیگر، سیاست‎گذاری و مدیریت پس‎رویداد از مارپیچ عنکبوتی، چیزی جز رفع موقت یا هضم مسئله نخواهد بود. در چنین ساختاری سیاست‎گذار متولی بخش پس از رخداد مدل مارپیچ قیمتی، وارد صحنه مدیریتی می‌شود و در صورت کاهشی بودن قیمت، تلاش دارد با ایجاد مشوق‎های صادراتی، خارج کردن بخشی از محصول از بازار با خرید تضمینی و یا حتی امحاء بخشی از محصول، قیمت‎ها را افزایش دهد تا بخشی از زیان کشاورزان کاهش یابد. عکس این اقدام‎ها را در حالت افزایشی بودن قیمت مدنظر قرار خواهد داد و با منع صادرات و یا وضع تعرفه صادراتی بالا و حتی واردات محصول تلاش خواهد داشت تا قیمت‎ها را تعدیل کند. این رویکردها، رویکرد‌هایی منفعلانه در حوزه سیاست‎گذاری کشاورزی محسوب می‎شوند و از یک نهاد بالادستی سیاست‎گذار برای حل مسئله تارعنکبوتی قیمتی پذیرفتنی نیست.

برای پاسخ به سؤال بالا لازم است راه‎کار‌های بیان‌شده یک‎بار دیگر مرور شود و وضعیت موجود مورد واکاوی قرار گیرد:

۱- گسترش اطلاعات از تقاضای بازار: در شرایط فعلی هنوز سیستم اطلاعات کشاورزی و بازار؛ به‌بیان‌دیگر، شرکت‎های فعال در حوزه اطلاعات کشاورزی و به‌ویژه بازار شکل نگرفته‎اند تا اطلاعات به‎هنگامی را مخابره نمایند. نظام آموزش هم هنوز نتوانسته است در حوزه بازاریابی، کشاورزان را به لحاظ برنامه‎ریزی بر مبنای واقعیات بازار توانمند سازد.

۲- یکپارچه‎سازی وظایف بخش تولید و بازرگانی: یکپارچه‌سازی در یک مقطع شکل گرفت، اما عملاً نقشه راهی برای آن تدوین نشد؛ لذا لازم است علاوه بر یکپارچه‎سازی تولید و بازار در وزارت جهاد کشاورزی، نقشه راه یکپارچه‎ای نیز تدوین شود که یکی از راهبرد‌های مهم در حوزه بازار باید متمرکز بر مسئله مارپیچ قیمتی باشد که خود به زیرساخت‎های مهم دیگری نیز نیاز دارد.

۳- کمک به کاهش نااطمینانی‎ها: بیمه درآمدی می‎تواند یکی از راه‎کار‌ها برای برون‎رفت از این‎گونه پدیده‎ها در کشاورزی باشد که تاکنون در ارتباط با محصولات با ماهیت مارپیچ قیمتی شکل نگرفته است. علاوه بر آن، بین سیاست‎های بیمه و نیز سیاست‎های تنظیم سطح زیرکشت باید هماهنگی کاملی وجود داشته باشد.

۴- مبنا قرار دادن انتظارات عقلایی: این داستان اگرچه لازم بوده و نیازمند دانش و آگاهی کشاورزان است و باید نظام ترویجی و آموزشی کارکرد‌های خود را به جهت تغییر ذهنیت کشاورزان داشته باشد، اما داشته‎های موجود همان انتظارات تطبیقی است که کشاورزان با توجه به آن برنامه‎ریزی تولیدی خود را دارند.

۵- گسترش نهاد‌ها و اتحادیه‎های کشاورزی به‌ویژه در حوزه بازاررسانی: تاکنون چنین رویکردی در نهاد‌ها و اتحادیه‎های کشاورزی وجود نداشته است هرچند همه آن‌ها تأمین منافع کشاورزان و دفاع از حقوق آن‎ها را در اساسنامه‎های خود گنجانده‎اند. بیشتر این اتحادیه‎ مأموریتی را برای خود در حوزه بازاریابی و به‌ویژه توانمندسازی کشاورزان در این حوزه تعریف نکرده‎اند و شاید بهتر باشد بیان شود بیشتر در حوزه تأمین نهاده‎ها و چانه‎زنی‎های سیاسی فعالیت دارند و خود این نهاد‌ها نیز نهاد‌هایی شبه‌دولتی شده‎اند تا خصوصی و پویاد در راستای حل مشکلات بهره‎برداران کشاورزان در سطح میدانی.

۶- اتخاذ سیاست‌های حمایتی هوشمندانه متمرکز بر محصولات کشاورزی: اتخاذ سیاست‎های حمایتی هوشمندانه نیازمند استفاده از اطلاعات به‎هنگام از زنجیره‎های تأمین کشاورزی و برنامه‎ریزی پیش‎رویداد برای جلوگیری از رخداد چنین پدیده‎ای است که هم‎اکنون بُعد عملیاتی پیدا نکرده است و بیشتر سیاست‎ها پس‎رویدادی می‎باشند که پیش‌تر راجع به آن نکاتی بیان‌شده است.

با توجه به مطالب مروری بالا، اقدام‎های بالا می‎توانستند در پیشگیری از ریسک و یا مدیریت پیش‎رویداد و پس‎رویداد قیمتی محصولات کشاورزی مؤثر باشند، اما هیچ‎کدام از آن‎ها به‎طور دقیق و کامل انجام‌نشده، در وضعیت ایده و بر روی کاغذ باقی‌مانده، اساساً به‌طور ناقص و ابتدایی در حد رفع مسئله عملیاتی شده‎اند و به‌طور اصولی شکل نیافته‎اند و یا حداقل به‎طور ترکیبی در قالب یک بسته سیاستی- عملیاتی در سطح میدانی بروز و ظهور پیدا نکرده‎اند. بنابراین، به نظر می‎رسد برای مدیریت پیش‎رویدادی و پیشگیرانه و نیز پس‎رویدادی احتمالی پدیده تارعنکبوتی قیمتی، لازم است اقدامات ۶ گانه بالا و نیز ایجاد مناطق محدود برای تأمین امنیت غذایی مبتنی بر تعیین سهمیه در چارچوب یک بسته سیاستی- حمایتی یکپارچه و با عملیاتی‎سازی مرکز کنترل هوشمند زنجیره تأمین کشاورزی از طریق تعامل با نهاد‌های کشاورزی و نیز همگام و هماهنگ‎سازی با سامانه‎های موجود در وزارت جهاد کشاورزی با معماری جدید مدنظر قرار گیرد تا از ایجاد زیان‎های متوالی برای کشاورزان و تهدید امنیت درآمدی آن‎ها و به‌تبع آن امنیت غذایی جامعه جلوگیری شود.

برگرفته از فضای مجازی