شعار سال: قاسم جعفری، عضو هیئت علمی دانشگاه پیام نور و نماینده پیشین مجلس شورای اسلامی، درباره جایگاه اخلاق در حکمرانی دینی به ویژه اهمیت آن در گام دوم انقلاب گفت: روایت منسوب و مشهوری به پیامبر اکرم (ص) است که میفرمایند: «انی بعثت لاتمم مکارم الاخلاق»؛ اخلاق دارای ابعاد فردی، اجتماعی و سیاسی و به تعبیری حکومتی است لذا نباید این سخن پیامبر اکرم (ص) را در یک محدوده ضیق تعریف کرد که تصور شود منظور از اخلاق برخی فضیلتهای فردی مانند تواضع، احسان به پدر و مادر و ... است.
وی ادامه داد: اخلاق اجتماعی بسیار مهم است و در حقیقت اخلاق اجتماعی به معنای متخلق به اخلاق الهی بودن یک جامعه در رفتارهای اجتماعی است؛ همان اخلاقی که خداوند در قرآن به پیامبر (ص) فرموده است «فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ ۖ وَلَوْ کُنْتَ فَظًّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِک» (پس به [برکت]رحمت الهى، با آنان نرمخو [و پُرمِهر]شدى، و اگر تندخو و سختدل بودى قطعاً از پیرامون تو پراکنده مىشدند.) یا «إِنَّکَ لَعَلَىٰ خُلُقٍ عَظِیمٍ» (راستى که تو را خویى والاست). این بدان معناست که جامعه و امت اسلامی باید به این پیامبر (ص) اقتدا کند و اخلاق نبوی پیدا کند.
جعفری اظهار کرد: بعد دیگر اخلاق در حوزه حکمرانی است که آداب خودش را دارد. رمز اینکه امام (ره) فرمودند اگر ۱۲۴ هزار پیامبر در یک زمان کنار هم قرار بگیرند با هم اختلافی نخواهند داشت این است که متخلق به اخلاق الهی هستند و حسادت و رقابت غیرحسنه بین آنها وجود ندارد و هر کسی جایگاه خود را میشناسد و امام و مأموم جایگاه خود را میدانند.
این عضو هیئت علمی دانشگاه پیام نور بیان کرد: برداشت دیگر از روایت «انی بعثت لاتمم مکارم الاخلاق» این است که جامعه بشری در نهایت باید به جایی برسد که به وسیله اخلاق اداره شود نه با قانون، حقوق و تعریف مصادیق جرم و امثال این مقولات. اگر جامعه بشری نیازمند آن است که با این مفاهیم اداره شود به دلیل همین درهم ریختگی اخلاقی بشر و تجاوز به حقوق دیگران است. تعریف عصمت هم این است که همه قوای مملکت وجود در نقطه تعادل قرار بگیرد. کسی که در نقطه فطری و تعادل واقعی همه قوای وجودش قرار بگیرد و قوای غضب، شهوت و عقل او در نقطه تعادل باشد دیگر هرگز به سراغ ناهنجاریها نمیرود که نیازمند قانون باشد.
حیات طیبه حاکم شدن اخلاق بر روابط انسانی است
وی یادآور شد: قانون در جایی است که افراد میخواهند از محدوده خودشان خارج شوند؛ لذا آرمانشهر حقیقی یا همان حیات طیبه آنجایی است که انسانها به مقامی برسند که بدون نیاز به قانون حقوق دیگران را رعایت کنند. آنچه به عنوان جامعه مهدوی و عصر ظهور نیز مطرح میشود همین است که کسی به حقوق دیگری تعدی نمیکند و در روایات داریم که در آن دوران گرگ و میش با هم زندگی میکنند.
این نماینده پیشین مجلس ابراز کرد: قرآن میفرماید: «إِنَّا جَعَلْنَا فِی أَعْنَاقِهِمْ أَغْلَالًا فَهِیَ إِلَى الْأَذْقَانِ فَهُمْ مُقْمَحُونَ» (ما در گردنهای آنان غلهایی قرار دادیم که تا چانهها ادامه دارد و سرهای آنان را به بالا نگاه داشته است) پیرایههایی بر وجود و رفتار ما بسته شده و غلهای بیاخلاقی باعث شده انسانها به مجاز دنیا محدود شوند و خیلی از مسائل بااهمیت را فراموش کنند و آنقدر هم انسان برای کسب مجاز دنیا تلاش میکند که حتی آبرو، حیثیت و سرمایه انسانی خود را به پای آن فدا میکند.
مسئولان بیشتر خود را روی منبر میبینند تا پای منبر
جعفری با بیان اینکه متأسفانه اخلاق حکمرانی در میان مسئولان چندان جدی گرفته نشده و ضرورتی به متخلق شدن احساس نمیشود، گفت: در سنت قدیمی بر استفاده از یک مراد و استاد تأکید میشد؛ «طی این مرحله بیهمرهی خضر مکن ظلمات است بترس از خطر گمراهی». یک مشکل کشور در عرصه سیاست این است که غالب مسئولان چنین اساتیدی ندارند که آنها را راهنمایی کنند. به همین دلیل است که واژه سیاست و سیاسی بار منفی پیدا کرده است و همه ما مکرر شنیدهایم که میگویند مسئله را سیاسی نکنید یا محرم و ماه رمضان را سیاسی نکنید؛ این نشان میدهد که برخی رفتارها و گفتارهای مسئولان موجب شده که سیاست با بداخلاقی مترادف و هممعنا شود، اما بسیاری از بداخلاقیهای سیاسی به خود مسئولان و سیاستمداران برمیگردد.
وی اظهار کرد: مسئولی که آبروی دیگری را میبرد و تهمت میزند آبروی خودش هم در خطر قرار میگیرد و مورد تهمت واقع میشود و همین بداخلاقیها را تشدید میکند؛ «آن سخنهای چو مار و کژدمت مار و کژدم گشت و میگیرد دمت» و این همان قانون عمل و عکسالعمل است.
سخنگوی کانون دانشگاهیان ایران اسلامی بیان کرد: یکی دیگر از اشکالات فعالان عرصه سیاسی اعم از مسئولان حاکم و کنشگران سیاسی، این است که بیشتر خود را بر روی منبر احساس کرده و کمتر خود را در پای منبر میبینند و بیش از اینکه به دنبال پندپذیری باشند در جایگاه پند دادن هستند.
وی افزود: در حالی که در عرصه سیاسی حاکمان بیش از دیگران به پند و نصیحت شنیدن نیاز دارند و نباید اینگونه فکر کنند کسانی که آنها را نقد میکنند الزاماً در پی بدگویی و تخریب هستند. اگر این هشدارها و نقدها از سوی مسئولان جدی گرفته شود جلوی بسیاری از خطاها و اشتباهات مدیریتی گرفته میشود.
مناظرات منازعهگونه، منشأ بسیاری از بداخلاقیهای سیاسی
جعفری ابراز کرد: موضوع دیگر در اخلاق حکمرانی که اتفاقا منشأ بسیاری از دعواها و اختلافات است این است که بسیاری از سیاستمداران اهل مناظره به شکل منازعه هستند نه اینکه به دنبال حق باشند. در مناظره، هدف این است که چگونه و با چه روشهایی طرف مقابل منکوب شود و نقاط ضعف رقیب برای تخریب و تضعیف او بررسی میشود. در حالی که اگر اخلاق حاکم باشد هدف مناظره به روشن شدن حقیقت تبدیل میشود. این مسائل نشان میدهد مسئولان چندان به دنبال حقمداری و حقپذیری نیستند.
وی با تأکید بر اینکه برای تحقق حکمرانی اخلاقی باید برهانپذیری را تمرین کرد، گفت: باید منطق طرف مقابل را شنید و در صورتی که درست بود آن را پذیرفت. ابن سینا بیان میدارد که «مَنْ تَعَوَّدَ اَنْ یُصَدِّقَ بِغَیْرِ دَلیلٍ فَقَدِ انْخَلَعَ مِنْ کَسْوَةِ الاْنْسانِیَّةِ» (هرکس که عادت کرده حرف را بدون دلیل قبول کند، او از لباس آدمی بیرون رفته) و همینطور «کُلُّ ما قَرَعَ سَمْعَکَ مِنَ الْعَجائِبِ فَذَرْهُ فی بُقْعَةِ الاْمْکانِ ما لَمْ یَذُدْکَ عَنْهُ قائِمُ الْبُرْهانِ» (اگر یک چیز عجیبی شنیدی، مادامی که دلیلی بر امکان یا عدم امکانش نداری رد نکن و قبول هم نکن، بگو ممکن است باشد.) این سخن یک مفهوم دیگر نیز دارد و اینکه اگر انسان با دلیل و منطق سخنی را نپذیرد او هم از فطرت انسانی خارج است.
وی تکنیک جنگ روانی را به مثابه یکی از شیوههای مرسوم در عرصه سیاسی بیشتر برای فرار از حقیقت و شکست و تخریب دیگری با هر روش ممکن خواند و گفت: این جنگ روانی که برای قلب حقیقت است خلاف اخلاق سیاسی مبتنی بر مبانی دینی و منطبق با اخلاق ماکیاولی است.
حاکمان باور کنند هنوز هم «خدا» وجود دارد
عضو هیئت علمی دانشگاه پیام نور اظهار کرد: آنچه مسئولان و مدیران کشور را متخلق به اخلاق میکند آن است که باور کنند هنوز هم خدا وجود دارد و اگر این را بپذیرند جریان و سریان خداباوری در رفتارهای سیاسی آنها به روشنی مشاهده میشود. در اخلاق سیاسی دینی گاهی فراموش میکنیم که گناهان و خطاهای ما موجب عذاب و بلا میشود و بی محابا در این عرصه رفتار میکنیم. طبق آیات قرآن اگر جامعهای اهل تقوا، اخلاق حسنه و مواسات شد لطف و عنایت خدا هم شامل این ملت، از جمله مسئولان آن، میشود.
وی شاخص و جنبه دیگر اخلاقمداری دینی در حوزه سیاسی را التزام به قانون و عدم تفسیر موسع به نفع خود و همراهان دانست و گفت: برای نمونه در موضوع حقوقهای نجومی، برخی افرادی که این حقوقها را دریافت کرده بودند کار غیرقانونی نکرده بودند، اما آیا این با انصاف و عدالت سازگار بود؟ موضوع تعارض منافع این است فردی که در جایی مسئول است و اختیاراتی دارد از طریق آن به منافعی دست پیدا میکند. این تعارض منافع موجب مفسده میشود و در چنین نقاطی است که التزام به قانون را میتوان به مثابه شاخص اخلاقمداری و مقوم پایههای اخلاقی جامعه دانست.
نسبت شفافیت با حکمرانی اخلاقی
وی ادامه داد: شفافیت و شفافسازی که این روزها بسیار بر آن تأکید میشود یکی دیگر از نشانههای حکمرانی اخلاقی و پایبندی حاکمان به اخلاق است. موضوعاتی هستند که به هیچ وجه جنبه محرمانگی ندارد، اما آن مسئول یا مدیر، چون میخواهد از قبل این مسائل منافعی کسب کند آن را محرمانه اعلام میکند و از شفاف شدن آن موضوع یا پرونده جلوگیری میکند.
جعفری تأکید کرد: در واقع تبدیل غیرمحرمانهها به محرمانه یا افشای محرمانهها برای تخریب دیگری از نشانههای ضعف اخلاق در حکمرانی است.
وی تحریف حقیقت را از دیگر مصادیق ضعف در حکمرانی اخلاقی خواند و اظهار کرد: برای نمونه رهبر معظم انقلاب سخنانی بیان میکنند، اما دهها تفسیر از آن ارائه میشود و مشخص است که برخی از این تفاسیر با روح سخنان ایشان سازگار نیست، اما آن فرد و گروه، چون به دنبال بهرهبرداری خودش است سخن ایشان را نیز تحریف میکند.
سخنگوی کانون دانشگاهیان ایران اسلامی بیان کرد: آفت دیگری که مسئولان و مدیران کشور به آن مبتلا هستند کمکاری و ترک فعلهای آسیبرسان است. همه متوجه بدی فعل مجرمانه هستند، اما ترک فعلهای خسارتآفرین مدیران تا به امروز چندان جدی گرفته نشده است و این یک مسئله مهم در اخلاق مدیریتی است.
رقابت انتخاباتی، فرصتی برای حرکت به سمت حاکمیت اخلاق سیاسی
جعفری درباره حساسیت مضاعف توجه به اخلاق در دوران رقابتهای انتخاباتی در یک نظام سیاسی دینی گفت: در این دوران صاحبان تریبون و رسانه وظیفه خطیری برعهده دارند و این تریبونها در جاهای مختلف است؛ دولت، مجلس، نمازهای جمعه، رسانهها و ... اما آیا این صاحبان تریبون تاکنون به این فکر کردهاند اگر در دادگاه الهی بودند میتوانستند مانند دوره رقابتهای انتخابات سخن بگویند.
وی تصریح کرد: اگر هر کسی در هر جایگاهی به این مسئله توجه کند به نقطهای که اخلاق بر مناسبات و تعاملات سیاسی و اجتماعی ما حاکم شود نزدیک خواهیم شد و همین اتفاق مبارک زمینه حیات طیبه را فراهم میکند.
شعارسال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از ایکنا، تاریخ انتشار: ۱۷ فروردین ۱۴۰۰، کدخبر: ۳۹۶۲۷۴۹، iqna.ir