شعار سال: از گذشته دور تا حالا، از شان و مقام معلمی بسیار شنیده ایم، معلمی گاه شغل انبیا بوده و گاه مقام پدر. اما در کنار این‌ها گاهی هم از تلخی‌های مقام معلمی در ایران شنیده ایم، قشری که حیات روحی جامعه ما در دست آنهاست، سرنوشت و سرانجام خوشی در این جامعه از نظر معیشتی ندارند و آموزش پرورش با همه اهمیتش، یک نهاد فرعی در جامعه است.

به نظر میرسد که دشواری‌های معلم بودن، صرفا به این موارد ختم نمی‌شود. اگر یک شخصیت آرمانی معلم را در نظر بگیریم، می‌توانیم فردی را تصور کنیم که به آرمان‌های شغلی اش و نقشی که در پرورش روح دانش آموز و تعلیم مهارت‌های بنیادی زندگی در او دارد، عشق بورزد و بواسطه این کار، بتواند دشواری‌های معیشتی و تنگنا‌هایی زندگی مادی خودش را تحمل کند. در این دوگانه منزلت اجتماعی بالا و موقعیت معیشتی سخت معلمان، نمی‌شود همه مسائل این قشر را خلاصه کرد. گاه در این میانه مشکلاتی هست که کمتر بدان‌ها توجه شده است. در این نوشتار میخواهم این نوع سوم دشواری‌های معلم بودن را حسب تجربه خودم از مدرسه دخترم در شرایط کرونا مورد بحث قرار بدهم.

شرایط کرونا یکی از مهمترین برکاتش دیدن فرآیند آموزش برای بچه‌ها و دشواری‌های آن بود. برای من به شخصه این مساله اهمیت بسیاری داشت. بار‌ها با دخترم که کلاس اول ابتدایی است، نشستم تا درس خواندش و آموزش دیدنش را شاهد باشم. در این میان نکته‌ای توجهم را جلب کرد، درس قرآن برای کلاس اول ابتدایی بود. درسی که در یک خطای بنیادی در فهم زبان و فرهنگ ریشه داشته و متولیان برنامه ریزی دروس استدلال کرده اند که، چون بچه‌ها حروف فارسی را یاد میگیرند، و حروف فارسی و عربی شبیه هم است، پس می‌توانند درس قرآن و خواندن قرآن را هم با هدف افزایش علاقه بچه‌ها به قرآن، یادبگیرند (میتوان این استدلال را برای زبان اردو هم بسط داد، یا می‌توان در مقطعی که بچه‌ها حروف انگلیسی یاد میگیرند، همین استدلال را برای آموزش همزمان فرانسوی و آلمانی هم به کار برد، زیرا همه آن‌ها حروف نوشتاری مشابهی دارند). در این میان در محتوای دروس هم مساله‌ای هست، به جای تاکید بر مهارت‌های زندگی واقعی، گاه داستان‌های بین اسرائیل برای بچه‌ها آموزش داده میشود و گاه این داستان‌ها اندکی دست کاری میشوند، و بعد آموزش داده میشوند.

در همه این‌ها یک مساله جدی وجود دارد، عدم آموزش موضوعی که چندان همسو با زندگی واقعی اکثریت دانش آموزان نیست. تصویر دختر بچه‌های هفت ساله‌ای که حتی در خانه هایشان هم محجبه هستند، مبتنی بر کدام واقعیت دینی یا اجتماعی جامعه ایرانی است (حتی با فرض بلوغ در نه سالگی)؛ یا اشعاری آموزش داده میشوند که هرچند شاعری نامعلوم آن‌ها را سعی کرده به زبان کودکان بسراید، اما نه محتوایش کودکانه است و نه زبانش. کتابی که در مجموع دوازده شعر هم دارد و هفت شعرش از یک شخص است که معلوم نیست چرا این شخص اینقدر توفیق داشته که اشعارش بتواند بر ذهن فرزندان ما سیطره پیدا کند (البته او از مولفان کتاب است، که ظاهر غیر ایشان کسی ذوق شعری نداشته و در جامعه اسلامی ایران هم کس دیگری نبوده ذوق شعری مشابه او داشته باشد).

مساله اصلی آنست که ایراد مبنایی روش آموزش (چرایی آموزش قرآن به این شیوه آن هم در این مقطع اول ابتدایی)، ایراد محتوایی (پیام‌های تصویری و محتوایی که با زندگی واقعی دختربچه‌های نه تنها متفاوت، بلکه متضاد است) و ایراد‌های صوری (که چرا نزدیک به شصت درصد اشعار باید از یک نفر باشد، که نه شاعر بزرگی است ونه اشعارش خاص هستند)، این درس را به یک موقعیت بغرنج بدل کرده است. قطعا دختر دانش آموزشی که باید در درس قرآن یادبگیرد که پیام قرآنی برای بچه هفت ساله آنست که در همه جا، حتی در اندرونی خانه هم باید حجاب سخت رسمی را داشته باشد، یا ذهن کودک را به تناقض می‌کشاند، یا به ریاکاری.

در این شرایط که قرار است درسی داده شود که نه محتوایش درست است و نه روش آموزش آن، چالش اخلاقی موقعیت معلمی خودش را نشان میدهد. قطعا برای سال‌های بعد و مقاطع بالاتر این چالش بیشتر و بیشتر است. این چالش ناشی از عملکرد یک جریان فکری بر برنامه ریزی آموزش و پرورش و تدوین کتاب آنهاست که نه تنها از نظر علمی مبتنی بر نظریه و رویکرد علمی درستی نیستند، بلکه از نظر اخلاقی و مذهبی هم محتوایی را آموزش می‌دهند که نمی‌توان ریشه‌های عقیدتی و تاریخی مطمنی برای آن‌ها درسنت دینی یافت و نتیجه هم از همه بدتر، ایجاد موقعیتی از تناقض یا ریاکاری برای دانش آموزان است. در این موقعیت به نظرم معلم آرمانی که در ابتدای این نوشتاری درباره اش صحبت کردیم (کسی که عاشق کارش است و می‌داند که نقشی در سرنوشت روحی و روانی نسل آینده دارد)، به تناقض اخلاقی عمیقی می‌رسد. اینکه چراو چگونه باید این محتوای آموزشی را به این بچه آموزش داد؟

این موقعیت لحظه تلخی است، برای کسی که در جایگاه نقشی است که نه تنها شان واقعی اش را نظام رسمی قدر نمی‌داند، بلکه او را مجبور به تدریس محتوایی کرده است که میداند درست نیست. از این رو نهاد آموزش از همان ابتدا در یک برنامه ریزی غیرمسئولانه، نه تنها دانش آموزان را به تناقض و ریا میکشاند، بلکه معلمان را هم به این مساله هدایت میکند. شاید دانش آموز در نهایت سمت و سوی واقعیت را بگیرد و این آموزش‌های نامناسب را فراموش کند، اما معلم که می‌داند این کار درست نیست، باید با نوعی نقش بازی کردن غیراخلاقی این درس‌ها را بدهد. گویی در یک بازی بزرگ، نظام آموزش و پرورش و مراکز برنامه ریزی درسی آنها، در سطح کلان و مدارس و ملعمان در سطح خرد، قرار است مهمترین منبع اخلاق و معنویت در جامعه اسلامی، یعنی قرآن را از حیات ذهنی و فرهنگی دانش آموزان دور کنند.

به نظرم در کنار مشکلات منزلتی و معیشتی معلمان، یک رنج درونی واخلاقی نقش معلمی، معمولا فراموش شده است: تناقض اخلاقی برای آموزش‌هایی است که از ساختار‌های رسمی وبدون پشتوانه علمی ریشه گرفته اند. آموزش‌هایی که، چون هدف آن‌ها تربیت اخلاقی و معنوی فرد است، اما هم محتوایی نامناسب دارند و هم روشی نامناسبتر، در نهایت آشکارا روح و روان دانش آموزان را تخریب میکنند و آن‌ها را به موقعیت متناقضی میرسانند که بدترین آموزش ممکن در یک مدرسه آنست که دانش آموز به صحت و مناسب بودن آموخته هایش از مدرسه شک داشته باشند. قطعا معلمان بیش از هر کس این فاجعه را لمس کرده اند و در شرایط موجود یا سعی بر تعدیل داشته اند و یا سکوت کرده اند و یا محتوای بهتری را به شیوه غیر رسمی جایگزین کرده اند، هر چه هست در یک فرآیند غیرعلمی و غیرمدنی این نوع طراحی‌های محتوا رخ داده است. اینکه نزدیک به شصت درصد اشعار یک کتاب را یک نفر سروده باشد (از قضا خودش هم از مولفان کتاب است)، معنایی جز این بسته بودن حلقه برنامه ریزان و طراحان محتوا ندارد. و، چون نام درس هم قرآن است، هر مخالفی متهم به کفر خواهد شد و در نهایت سرکوب میشود. برای همین در کنار رنج‌های معلمی باید رنج آموزش محتوا‌های نادرست را هم اضافه کرد.


شعار سال، با اندکی تلخیص و اضافات برگرفته از انسان شناسی و فرهنگ، تاریخ انتشار: ۲۷ دی ۱۴۰۰، anthropologyandculture.com